L. B. Okun Elementar bóleksheler

Kvantlıq хromodinamika rawajlanıw jolında 
Kvantlıq хromodinamikanıń dóretiliwi elementar bóleksheler teoriyasındaǵı awhallardı 
keskin túrde ózgertti. Burınları belgili bolmaǵan SU(2) izotoplıq invariantlıq simmetriya hám onıń 
ulıwmalastırılıwı bolǵan kúshli tásirlesiwlerdiń aromatlıq SU(3)-simmetriyası, kirallıq 𝑆𝑈(2)
𝐿
×
𝑆𝑈(2)
𝑅
hám 𝑆𝑈(3)
𝐿
× 𝑆𝑈(3)
𝑅
simmetriyalar belgili boldı. Nátiyjede relyativistlik emes kvarklar 
modeli, qaltalar modeli (model meshkov) hám partonlar modeli júzege keldi. Kvantlıq 
хromodinamikanıń tiykarında bir qatar jańa fizikalıq obъektler menen qubılıslardıń bar ekenligi 
boljandı: kvarklıq hám glyuonlıq aǵıslar, kvarklarǵa iye bolmaǵan hám tek glyuonlarǵa iye 
adronlar - glyubollar.
Kúshli tásirlesiwlerdiń eń tiykarǵı teoriyası bolaman deytuǵın kvantlıq хromodinamikanıń 

---

34 
qarsılasları joq. Adronlardı tolıq túsiniw jolındaǵı tiykarǵı jol ótildi - lagranjian jazıldı. Biraq, usı 
jaǵdayǵa qaramastan maqsetke jetiwge ele alıs, sebebi reńli tásirlesiw kúshli bolatuǵın 
oblastlardaǵı kvantlıq хromodinamikanıń teńlemelerin ele sheshe almaymız. Fizik-teoretikler 
ushın konfaynment mashqalaları quramalı mashqalalardıń biri bolıp qalmaqta. Teoriyanıń 
matematikalıq strukturası izertlenbegen bolıp qalmaqta.
Teoriyanıń rawajlanıwında adronlardı bunnan bılayǵı eksperimentallıq izertlewler biybaha 
orındı iyeleydi. Teoriya ushın tek maksimallıq joqarı energiyalarda ótkeriletuǵın eksperimentler 
ǵana emes, al tómengi energiyalıq eksperimentler de zor áhmiyetke iye. Tómengi energiyalarda 
ótkeriletuǵın eksperimentler adronlardıń spektroskopiyasında tártip ornatıwǵa múmkinshilik 
beredi. Bunday adronlardıń qatarına ekzotikalıq (𝑞𝑞 tipindegi emes, al 𝑞𝑞𝑞 tipindegi) hám 
kriptoekzotikalıq mezonlar menen barionlar, barioniy, eki barionlıq rezonanslar, glyubollar (kóp 
sanlı jańa terminlerden qorıqqan oqıwshıǵa terminler sózligin oqıw usınıladı). 
1954-jılı Yang penen Millstıń abellik emes lokallıq SU(2) teoriyası bayanlanǵan maqalası jarıq 
kórgen waqıtta ondaǵı kúshli tásirlesiwdiń bolajaq teoriyasınıń prototipin kóriw qıyın edi. Teoriya 
tábiyatta joq bolǵan uzaqtan tásir etetuǵın kúshlerdiń payda bolıwına sózsiz alıp keletuǵın 
massaǵa iye bolmaǵan kalibrovkalıq maydanlarǵa iye edi. Yang-Mills teoriyası kóplegen 
izertlewshilerge qızıqlı matematikalıq oyınshıq bolıp kórindi. Keyinirek (70-jıllardıń basında) Gell-
Mann reń dep ataǵan azǵınıw menen baylanıslı bolǵan kalibrovkalıq maydanlar haqqındaǵı 
gipotezanıń Nambu tárepinen 1965-jılı kirgiziliwine alıp keletuǵın uzaq rawajlanıw talap etildi. 
Biraq kvantlıq хromodinamika Yagn-Milstıń teoriyasınıń birden-bir áwladı emes. Biz tómende 
elektr-ázzi tásirlesiwdiń házirgi zaman teoriyası menen kúshli, ázzi hám elektromagnit 
tásirlesiwlerdi ullı birlestiriw modelleriniń abellik bolmaǵan kalbirovkalıq teoriyaları bolıp 
tabılatuǵınlıǵın kóremiz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

35