L. B. Okun Elementar bóleksheler

Adronlar — kúshli tásirlesiwge qatnasatuǵın bóleksheler. Spini pútin bolǵan adronlardı 
mezonlar, al spini yarım pútin bolǵan adronlardı barionlar dep ataydı. Adronlardıń bir neshe júzi 
belgili. 
Adronlardıń kópshiligi júdá turaqsız (stabilli emes). Olar rezonanslar dep atalatuǵın 
bóleksheler bolıp tabıladı: olar kúshli tásirlesiwdiń sebebinen jeńilirek bolǵan adronlarǵa ıdıraydı. 
Rezonanslardıń jasaw waqıtı 10
-12
sekundtan kishi
49
. 
Kvazistabilli adronlar ádewir uzaq waqıt ómir súredi hám ázzi jáne elektromagnit 
tásirlesiwlerdiń sebebinen ıdıraydı. Kvazistabilli mezonlardıń ıdırawınıń eń aqırǵı ónimleri olarǵa 
salıstırǵanda jeńilirek mezonlar, leptonlar hám fotonlar bolıp tabıladı. Eger ıdıraytuǵın mezonlar 
jetkilikli dárejede awır bolsa, onda olar barion + antibarion jubına ıdıraydı. 
Eń jeńil barionlardı (proton hám neytron) nuklonlar dep, al awırıraq bolǵan kvazistabilli 
barionlardı (Λ, Σ, Ξ, Ω, Λ
c
, ...) giperonlar dep ataydı. Giperonlardıń ıdırawınıń aqırǵı ónimleri 
leptonlar, fotonlar, mezonlar hám sózsiz nuklon boladı. 
Atomnıń yadrosı protonlar menen neytronlardan turadı. Bizdi qorshap turǵan stabilli (ornıqlı) 
zattıń quramına qalǵan adronlar kirmeydi. Olar joqarı energiyalarǵa iye bolǵan bólekshelerdiń 
soqlıǵısıwınıń saldarınan tuwıladı. Bunday bólekshelerdiń derekleri tezletkishler menen 
kosmoslıq nurlar bolıp tabıladı. Házirgi waqıtlardaǵı kóz-qaraslar boyınsha adronlar haqıyqıy 
elementar bóleksheler bolıp tabılmaydı: olar kvarklardan turadı. 
49
Aldıńǵı qosımshadaǵıday, terminler sózliginde de sekundlar ushın qısqasha sek belgisi qollanıladı.

---

102 
"Adron" sózi "хadros" grek sózinen kelip shıqqan - úlken massaǵa iye, kúshli, iri degen mánisti 
beredi. 
Aksiallıq vektor (latın tilindegi axis — kósher sózinen) —psevdovektor qanday bolsa aksiallıq 
vektor da sonday boladı. Ádettegi (polyar) vektordan ayırması, koordinatalardıń aynalıq 
shaǵılısıwında (inversiyasında) aksiallıq vektordıń qurawshıları belgisin ózgertpeydi. Mısalı, eki 
polyar vektordıń vektorlıq kóbeymesi aksiallıq vektor bolıp tabıladı. Aksiallıq vektorlar bolıp 
tabılatuǵın fizikalıq shamalarǵa mısallar: magnit maydanınıń kernewligi H, múyeshlik moment J, 
aksiallıq ázzi toq. 
Magnit maydanında úsh ólshemli aksiallıq vektor bolǵan H vektorı altı qurawshıǵa iye bolǵan 
elektromagnit maydannıń kernewliginiń antisimmetriyalı tórt ólshemli kernewligi F
μν
diń úsh 
keńisliklik qurawshısı bolıp tabıladı. 
Aksiallıq toq bolǵan jaǵdayda úsh ólshemli aksiallıq vektor tórt ólshemli aksiallıq vektordıń 
úsh keńisliklik qurawshısı, al bunday jaǵdayda sol tórt ólshemli aksiallıq vektordıń waqıtlıq 
qurawshısı taza keńisliklik burılıwlar menen shaǵılısıwlarǵa qarata psevdoskalyar bolıp tabıladı.