Laboratoriya ishlarini bajarishda ishlatiladigan

Savol va topshiriqlar: 
1. Tuproqdagi gigroskopik namlikni o’zgarib turishiga qanday omilar ta’sir 
qiladi? 
2. Qaysi tuproqlarda gigroskopik namlik yuqori bo’ladi? 
Materiallarning haqiqiy zichligi va g’ovakdorligini aniqlash 
Qum zarrachalarining haqiqiy zichligini aniqlash 
Jism massasini absolyut zich, ya’ni g‘ovaksiz xajmiga nisbati shu jismning 
xaqiqiy zichligi deyiladi. 
 
Ishlatiladigan asbob-uskunalar: Le SHatelpe-Kandlo asbobi (xajm o‘lchash 
asbobi), o‘lchov silindri, texnik tarozi, tarozi toshlari, suvli idish, termometr, shtativ, 
kerosin yoki suv quyilgan kolba, shisha voronka, qoshiqcha, materialni maydalash uchun 
chinni idish yoki xovoncha, filptr qogoz, bolg‘a va chelak. 
Ish tartibi. Sinaladigan qattiq material yirik bo‘lsa, uning zich, ya’ni g‘ovaksiz 
xajmini topish uchun u yaxshilab quritiladi, bolalab ushatiladi va ‘ovonchada tuyilib, 
talqon qilinadi-kukun xoliga keltiriladi. Kukun xoliga keltirilgan materialning donalari 
g‘ovaksiz deb faraz qilinadi va u har kvadrat santimetrida 900 ko‘zi bor elakda elanadi. 
Bu kukun quritish shkafida 105
o
C
temperaturada, massasi o‘zgarmay qolguncha quritiladi
(kukun massasining o‘zgarmay qolganligini bilish uchun quritish vaqtida u ikki-uch 
marta tortib ko‘riladi). Keyin eksikatorda (xavo kirmaydigan idishda) normal 
temperaturagacha sovutiladi. 
Tabiiy tosh kabi qattiq materiallar yuqorida aytilgan tartibda tayyorlangandan 
keyin Le SHatelpe-Kandlo asbobida xaqiqiy zichligi topiladi. 
3-rasm. Xaqiqiy zichlikni aniqlovchi asbob.  
a) Le SHatelpe-Kandlo asbobi b) asbobni umumiy ko‘rinishi.
100
100
a
K


02
,
1
100
5
,
2
100



K

---

Le Shatelpe-Kandlo asbobining silindrik qismida (uning ichki diametri 0,9 
sm) ikkita gorizontal chiziq (0-0 va 20-20) bor. Bu chiziqlar orasidagi xajm 20 sm
3
ga teng. Asbobning 0-0 chiziigacha suyuqlik quyiladi. Quyilgan suyuqlik (suv, 
benzin, suvsiz kerosin) sinaladigan materialni eritmasligi va u bilan ximiyaviy 
reaksiyaga kirishmasligi lozim. Sementning xaqiqiy zichligini topishda suv o‘rniga 
benzin yoki suvsiz kerosindan foydalaniladi, chunki sement suv bilan reaksiyaga 
kirishadi. 
Asbobga suyuqlik quyilgandan keyin uning suyuqlik satxidan yuqori qism 
quruq latta bilan artib olinadi. So‘ngra bu asbob shtativga o‘rnatilib, suvli shisha 
idishga solinadi (1-rasm, b). Le SHatelpe-Kandlo asbobining 20-20 chizii suv 
satxidan bir oz yuqori turishi shart. Idishdagi suvning temperaturasi doimo 20

2
o
bo‘lishi kerak.
Le SHatelpe-Kandlo asbobiga solinadigan kukun material idish bilan birga 
texnik tarozida tortiladi. (tarozining aniqlik darajasi kamida 0,01 g bo‘lishi kerak). 
Bitta tajriba uchun 60-80g kukun etadi. Bu kukun asbobga voronka orqali oz-
ozdan solib turiladi va asbobdagi suyuqlik satxining ko‘tarilishi kuzatib boriladi. 
Suyuqlik satxi ko‘tarilib, 20-20 chiziqqa etganda kukun solish darxol to‘xtatiladi. 
Ortib qolgan kukun idishi bilan birga yana tortiladi; 20 sm
3
xajmga ketgan 
kukunning massasini bilish uchun jami kukunning massasidan ortib qolgan 
kukunning massasi ayriladi. 
Materialning xaqiqiy zichligi (

o
) quyidagi formuladan topiladi: 

o
=
a
V
m
m
2
1

(5) 
bu erda 

o –
materialning xaqiqiy zichligi, g/sm
3
hisobida; 
m
1
- jaomi kukunning massasi, g hisobida; 
m
2
- ortib qolgan kukunning massasi, g hisobida; 
V
a
- Le SHatelpe-Kandlo asbobiga solingan kukunning xajmi, sm
3
hisobida; V
a
xajm o‘zgarmasligi va doimo 20 sm
3
ga teng bo‘lishi kerak. 
Xaqiqiy zichlikni Le SHatelpe-Kandlo asbobidan foydalanib topish tajribasi 
ikki marta yoki birdaniga ikki asbobdan o‘tkaziladi. Tajriba natijalarining o‘zaro 
farqi 0,02 dan oshmasligi kerak. Agar farq 0,02 dan oshib ketsa, tajriba yana 
takrorlanadi.