Laboratoriya jumislari boyinsha qollanba

Laboratoriyalıq jumıs 5


Uitston ko`pirshesi ja`rdeminde o`tkizgishtin` salıstırma qarsılıg`ın o`lshew


Kerekli a`sbap u`skeneler: 1) gal`vanometr; 2) qarsılıqlar magazini; 3) reoxord; 4) turaqlı tok deregi; 5) gilt; 6) qarsılıqları anıqlanıwı tiyis bolg`an o`tkizgishler; 7) tutastırıwshı sımlar
Teoriyalıq mag`lıwmatlar: O`tkizgishlerdin` qarsılıg`ın anıqlaw usılları og`ada ko`p. Olardan biri turaqlı tok ko`pirshesi usılı bolıp tabıladı. Bul usıldı 1844 jılı anglichan fizigi Ch.Uitston kirgizgen.
Uitston ko`pirshesi tuyıq to`rtmu`yeshlikti payda etetug`ın R₁, R₂, R₃ belgili qarsılıqlardan ha`m 1 belgisiz qarsılıq R<sub>x</sub> ten ibarat (1-su`wret).

Ko`rsetilgen elektr shınjırının` diagonallarınan birine (V ha`m D tu`yinler) gal`vanometr jalg`anadı, qalg`an A ha`m S tu`yinler turaqlı tok deregi E ge qosıladı. Ko`pirshe islewi ushın u`lken kernew kerek emes. A`dette tok deregi sıpatında qol fonarının` batareyası yamasa tarmaqtag`ı toktın` kernewi 12 V qa shekem turaqlı tokqa aylandırıp beretug`ın tuwrılag`ıshtan paydalanıladı.

1-su`wret. Uitston ko`pirshesi

1-su`wretten ko`rinip turg`anınday, AVSDA tuyıq kontur bolıp, 4 tarmaqlanıw tu`yinleri bar. Bunday shınjırdın` tu`rli bo`limlerindegi toklar mug`dar ha`m bag`darı boyınsha ha`r tu`rli bolıwı mu`mkin. Sonın` ushın tarmaqlang`an shınjır bo`limlerindegi toklardı esaplawda to`mendegi Kirxgof nızamlarınan paydalanamız:
1. Tarmaqlang`an shınjır tu`yinlerindegi toklardın` algebralıq qosındısı nolge ten`.
2. Tarmaqlang`an shınjırdın` tuyıq konturındag`ı tok dereklerinin` elektr qozg`awshı ku`shlerinin` algebralıq qosındısı, usı konturdag`ı ayırım bo`limlerinen o`tetug`ın toklardın` usı bo`limler qarsılıqlarına ko`beymelerinin` algebralıq qosındısına ten`. Kirxgof nızamların quramalı shınjır quramına kiretug`ın tarmaqlanıw noqatları ha`m tuyıq konturg`a qollanıp, barlıq belgisiz toklardı anıqlaw ushın ten`lemeler du`ziledi. Bunda du`ziletug`ın ten`lemeler sanı belgisiz toklar sanına ten` bolıwı tiyis. 1-su`wrettegi Uitston ko`pirshesinde 4 tarmaqlanıw tu`yini bar. Endi A, V ha`m D tu`yinleri ushın Kirxgoftın` birinshi nızamın qollanamız:

1. A tu`yin ushın I_xI₁I0 (1)

2. V tu`yin ushın I₃I_xI_g0 (2)
3. D tu`yin ushın I_gI₂I₁0 (3)

Kirxgoftın` ekinshi nızamınan paydalang`anda konturdı saat strelkası boylap esaplawdı on` dep qabıl eteyik. Onda AVDA kontur ushın Kirxgoftın` ekinshi nızamına muwapıq to`mendegi ten`lemeni jazamız:

I_xR_xI_gR_g I₁R₁0 (4)

VSDV jabıq konturı ushın bolsa:

I₃R₃I₂R₂I_gR_g0 (5)

Bul jerde I_g-gal`vanometrden o`tetug`ın tok ku`shi, R_g-gal`vanometrdin` jumısqa qarsılıg`ı.

Konturlardı du`ziwshi qarsılıqlardı o`zgertiw ha`m tan`law jolı menen VD diagonalı arqalı tok o`tpeytug`ın halg`a erisemiz. Bul jag`dayda gal`vanometr ko`rsetiwi I_g0 ge ten` boladı. Basqasha aytqanda V noqatının` potentsialı _V, D noqatının` potentsialı <sub>2</sub> ge ten` bolg`anda gal`vanometrden tok o`tpeydi.
Sonda (2), (3), (4) ha`m (5) ten`lemelerden to`mendegilerdi jaza alamız:

I₃I_x (6)

I₂I₁ (7)
I₁R₁I_xR_x (8)
I₂R₂I₃R₃ (9)

(6) ha`m (7) ni esapqa alıp (8) din` (9) g`a qatnasın alsaq, to`mendegini hasıl etemiz:

bunnan (10)

(10) formuladan ko`rinip turg`anınday, ko`pirshenin` u`sh iyninin` qarsılıg`ın bilgen jag`dayda to`rtinshi iynindegi belgisiz qarsılıqtı anıqlawımız mu`mkin eken. Qarsılıqtı o`lshew ushın Uitston ko`pirshesinen paydalanamız.

Qurılmanın` ta`riypi. A`melde qarsılıqtı o`lshew ushın Uitston ko`pirshesinin` 2-su`wrette ko`rsetilgen sxemasınan paydalanıladı. Bul jerde belgisiz qarsılıq R_x ko`pirshenin` bir iyni xızmetin atqaradı. Ekinshi iyni R qarsılıq magazininen ibarat bolıp onın` qarsılıg`ın o`zgertiw mu`mkin.
Reoxord millimetrlerge bo`lingen, uzınlıg`ı 1 m shamasındag`ı ag`ashtan tayarlang`an sızg`ısh u`stine kerip tartılg`an nikelin (yamasa nixrom) sımg`a ornatılg`an D kontakt (jıljıwshı)tan turadı. (2-su`wret).
K giltti qosqanda kontur iyinlerinde 2-su`wrette ko`rsetilgen bag`ıtlarda toklar o`tedi. Bunda gal`vanometrden o`tetug`ın tok bag`ıtı V ha`m D noqatlarının` potentsialına baylanıslı. Eger V noqattın` potentsialı D noqattikinen u`lken bolsa, 2-su`wrette ko`rsetilgen bag`ıtta tok o`tedi.

D jıljıwshını reoxord shkalası boylap on` g`a yamasa shep ta`repke jıljıtıw arqalı AD ha`m DS iyinlerinin` qarsılıqların o`zgerte otırıp gal`vanometr strelkası shkalanın` nollik belgisin ko`rsetetug`ın jag`dayg`a erisemiz. Bul jag`dayda da`slep aytqanımızday VD boladı ha`m usı hal ushın (10) ten`lemeni to`mendegishe jaza alamız: