Laffer egri chizig’i va uning elastlikligi

Aim.uz

Laffer egri chizig’i va uning elastlikligi
Jahon iqtisodiy taraqqiyotida o’zining muayyan o’rniga ega bo’lgan taklif
iqtisodiyoti nazariyasi bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Taklif
iqtisodiyoti nazariyasi soliqlarni kamaytirish va korporatsiyalarga soliq imtiyozlarini
berishni nazarda tutadi. Ushbu nazariyaga ko’ra yuqori soliq stavkalari tadbirkorlik
qiziqishini kamaytiradi va investitsiya siyosati, ishlab chiqarishni yangilash va
kengaytirishni cheklab qo’yadi. Bu nazariyaning asosiy g’oyalaridan biri davlat
xarajatlarini kamaytirishdir. Ularning shiorlaridan biri tartiblovchi kuch - bu
bozorning o’zidir, davlat boshqaruvi va yuqori soliqlar faqatgina uni normal amal
qilishiga xalaqit beradi.
Soliq stavkalari shkalalarini shakllanish darajasi bo’yicha umumiy qonun bor.
Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa tortish stavkasini qo’llash,
etarli darajada kam bo’lgan soliq bazasiga nisbatan esa buning teskarisi, alohida soliq
turlarini yuqori stavkada qo’llash kerak. Ko’rinib turibdiki yuqori va past soliq
stavkalari xo’jalik faoliyatiga va tadbirkorlarni ish faolligiga xar hil ta’sir ko’rsatadi.
A. Smitning fikricha soliq yukini kamaytirilishi natijasida davlat ko’proq
yutadi, ya’ni soliqdan ozod bo’lgan summadan ortiqcha daromad olish mumkin va
natijada olingan daromad soliqqa tortish uchun qo’shimcha soliqqa tortish ob’ekti
bo’ladi. Shu bilan birga soliq to’lovchilar soliq summasini o’z xohishlari va engillik
bilan byudjetga o’tkazib berishadi. Bu esa davlatni ortiqcha xarajatlardan, ya’ni
soliqlarni undirish, soliq bo’yicha jinoyatlarni topish va unga nisbatan jazolarni
qo’llash xarajatlarini kamaytiradi. A.Smitning bu g’oyalari uning davomchilariga
emas, balki keyingi iqtisodchi olimlar uchun aksioma bo’lib qoldi.
1980 yillarda AQShda iqtisodiy taklif nazariyasini rivojlanishiga salmoqli hissa
qo’shgan olimlar M.Bernson, G.Stayn va A.Lafferlardir. Bu olimlar soliq stavkalarini
pasaytirish orqali soliqni progressivligini kamaytirishga erishish, bu esa korxonalarni
kelajakda investitsiya qilishlari uchun jamg’arma manbalarini ko’payishiga olib
keladi deb hisoblashgan.
Neoklassik nazariyaning zamonaviy vakillari ingliz iqtisodchisi A.Laffer
o’zining ilmiy izlanishlarida soliq stavkalarini pasaytirish va soliqqa tortishning
progressivligini kamaytirish orqali Keyns nazariyasidan farqli o’laroq davlat
tomonidan investitsiyalarni ko’paytirishni emas, balki korxonalarga investitsiya
uchun o’z jamg’armalarini ko’paytirish imkonini berish lozim, degan fikrni ilgari
suradi. Uning ilmiy tahlillari tasdiqlaydiki, soliqqa tortishning shunday optimal
chegarasi mavjud bo’lib, soliq stavkasi undan yuqoriga qancha ko’tarilmasin, soliq
tushumlarini ko’paytirishga erishib bo’lmaydi. Soliq yukining ortib borishi soliq
bazasining kamayishiga olib keladi. Uning natijasida esa tadbirkorlar korxonalarni
yopib qo’yadilar, yoki soliq bazasini yashirishga urinadi va shu tariqa yashirin
iqtisodiyotni rivojlanishiga olib keladi. Bu holatni Laffer tomonidan ilmiy jihatdan
asoslangan quyidagi egri chiziq asosida ko’rib chiqishimiz mumkin.

A.Laffer progressiv soliq stavkasi va byudjet daromadlarini parabola
ko’rinishidagi egri chiziq bilan ifodaladi va u quyidagi fikrga keldi: soliq stavkasini
pastligi xususiy sektorning investitsiya faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ko’plab
iqtisodchilar soliq to’lovchilarning daromadini byudjetga olishning chegarasi borligi
va soliq og’irligini ko’paytirib yubormaslik haqida yozib o’tganlar. Davlat milliy
ishlab chiqarishni o’sishi yoki pasayishiga soliq stavkalarini o’zgartirish va byudjet
xarajatlari orqali ta’sir ko’rsatadi.
A.Lafferning hisobiga ko’ra soliqlarni kamaytirish natijasida iqtisodiyotning
o’sishi va davlat daromadlarining o’sishini isbotlab bergan. Bu tarixda Laffer egri
chizig’i deb ataladi. Soliq stavkasi ma’lum darajaga etishi soliq tushumlarini
ko’paytiradi, uning yanada oshirilishi aksincha soliq tushumlarini kamaytiradi.
Iqtisodiyot sub’ektlarining soliq stavkasi dinamikasiga ta’siri bir ondayoq
sezilmaydi, balki ma’lum bir vaqt o’tganidan so’ng seziladi. Laffer egri chizig’i
davlat daromadlarining o’sishi soliq stavkalarining kamayishiga ob’ektiv bog’liq
ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Bu egri chiziqda yotuvchi fundamental g’oya shundaki, soliq stavkasining
chegarasi qancha yuqori bo’lsa, individlarni soliqni to’lashdan chetlashlari shuncha
ko’p bo’ladi. Chunki odamlar soliq to’lash uchun ishlamaydilar. Sof foyda, ya’ni
daromadlardan soliqlarni ayirib tashlagan summa individlarni ishlamayaptimi yoki
yo’qligini ko’rsatadi. Agar tadbirkor o’zining ishlab chiqarish faoliyatidan daromad
olish kelajagiga ishonmasa, ya’ni uni daromadlari yuqori progressiv stavkali soliqlar
bilan olib qo’yiladigan bo’lsa, tadbirkor bozorda normal faoliyat ko’rsatmay qo’yadi.
114
Daromadning ko’p qismi soliqlar orqali tortib olib qo’yiladigan bo’lsa, tadbirkorni
ishlab chiqarishni kengaytirishga, yangilashga va yangi ishlab chiqarishga
investitsiya qilishga qiziqishi yo’qoladi.
Soliq stavkasining o’sishi faqatgina ma’lum darajaga etgunicha byudjetga
tushadigan daromadlarni o’sishiga olib keladi, keyin bu o’sish sekinlashadi va yana
oshgan sari byudjet daromadlari uning oshishiga nisbatan tezroq kamayadi. Shunday
qilib soliq stavkasi ma’lum darajaga etganidan tadbirkorlik initsiativasi o’ladi, ishlab
chiqarishni kengaytirishga bo’lgan rag’bat kamayadi, soliqqa tortiladigan daromadlar
kamayadi, natijada soliq to’lovchilarning bir qismi iqtisodiyotni “qonuniy” sektordan
“yashirin” sektoriga o’tadi. Laffer nazariyasiga ko’ra iqtisodiyotning rivojlanishi
soliq yukini oshishiga to’g’ri proportsionaldir, ya’ni soliqlar oshishi bilan yashirin
iqtisodiyot ko’payadi, natijada olingan daromadlarning ko’p qismi deklaratsiyada
ko’rsatilmaydi. Bunga aksincha, soliqlarni kamaytirilishi iqtisodiyotni
rivojlantirishga rag’bat beradi. Bu esa davlat daromadlarini soliq stavkasi va yukini
ko’payishi hisobiga emas, balki soliqqa tortiladigan bazani ko’payishi hisobiga
oshadi.