Langan yerlarni o’zlashtirish texnologiyasi

2Na(SK) + CaS0₄↔Ca(SK) + Na₂S0₄
Tuproqqa singdirilgan natriyning mikdoriga qarab, zarur bo’lgan gips miqdori 5 t dan 10-20 t/ga gacha boradi. Gips kam eruvchan bo’lganligi sababli juda sekin ta’sir qiladi, sepilganidan uch yil o’tgach, ta’siri kuchli syoziladi.Sho’rtobli tuproqlarni o’z tarkibidagi Sa⁺⁺ zahiralari hisobiga o’zlashtirish mumkin. Buning uchun yerni chuqur (35-40 sm) ag’darib haydab, pastki gipsli qatlamni tuproq yuzasiga chiqarish lozim. Zovurlashtirilgan sharoitda kuzgi-kishki sho’r yuvish yo’li bilan sho’r yerlarni o’zlashtirish usuli, asosan, sizot suvlari tabiiy yaxshi oqimga ega bo’lgan kuchsiz va o’rta minerallashgan, kam va o’rtacha sho’rlangan tuzlarning tarkibi anionlar buyicha xloridli, sulfat-xloridli, kationlar buyicha natriyli, magniy-natriyli tuproqning mexanik tarkibi yengil va o’rta, uning tuzilish chuqurligi buyicha bir xil bo’lgan sharoitlar qo’llaniladi.
Bunday yerlarni o’zlashtirishda dastlab maxsus loyiha asosida yer asosiy (kapital) tekislanadi, keyin loyiha asosida zovurlashtiriladi, ya’ni zovurlarning biror tipi (ochiq , yopiq yoki tik zovurlar) yoki ularning aralash tiplari qo’llaniladi.
Bunda ochiq va yopiq zovurlarning o’rtacha yillik suv oqim moduli 0,15-0,5 l/s ga.dan kam bo’lmasligi kerak.
Kuzda yer 30 sm. chuqurlikda shudgorlanadi va boronalanib sho’r yuvish egatlari yoki cheklar hamda vaqtinchalik sug’orish tarmoqlari olinadi.
Kuchsiz sho’rlangan yerlarda sho’r yuvish uchun egatlar o’rtacha sho’rlangan yerlarda cheklar olinadi. Bunda cheklarning kattaligi tuproqning mexanik tarkibi va dalaning nishabligiga qarab 0,05-0,25 gektar bo’lishi kerak.
Cheklar KZU 0,3V, PR-0,5 markali chek olg’ichlar yordamida olinadi.
Yuqorida ko’rsatilgan me’yorlarda va muddatlarda sho’r yuvilganda sho’r yuvishdan keyingi yerni ekinga tayyorlash tadbirlarini o’z vaqtida sifatli qilib o’tkazish imkoniyati bo’ladi hamda tuproqda tuzlarning qayta tuplanish jarayoni susayadi.
Sho’r yuvilgan yerlarda erta bahorda tuproq namligi yetilish bilan tuproqning chegaraviy nam sig’imiga nisbatan (70% ga yetganda) ekin ekish uchun yerga ishlov berish tadbirlari o’tkaziladi.
1-jadval
Kuchsiz va o’rtacha sho’r langan yerlarni o’rtacha sharoitda kuzgi-kishki yuvish yo’li bilan o’zlashtirish tadbirlari.

№	Tadbirlar	O’tkazish muddati	Izoh
1	Yer tekislash	Mart-may
2	Sug’orish va kollektor-zovur tarmoqlarini kurish	Mart-oktyabr
3	Shudgor	Oktyabr-noyabr	30-40 g/ga. Gung, fosforli o’g’itlarning 70% ( yillik me’yoriga nisbatan solinadi)
4	Joriy tekislash	Oktyabr-noyabr
5	Chek yoki egat olish	Noyabr
6	Vaqtinchalik sug’orish	Noyabr
7	Sho’r yuvish	Noyabr-dekabr
8	Joriy tekislash	Mart	Sho’rlanish daraja- lari buyicha ekin turlari tanlanadi.
9	Mineral va organik o’g’itlash	Mart
10	Chizellash, boronalash	1-10 aprel
11	Ekish	1-10 aprel

24-jadval
Kuchsiz va o’rtacha sho’r langan yerlarni o’zlashtirishda tavsiya qilinadigan sho’r yuvish me’yori, soni va muddati.

Tuproq- ning mexanik tarkibi	100 sm. qatlamda xlor ioni, %	Umumiy Sho’r yuvish me’yori, m^3/ga	Sho’r yuvish soni	Bir galgi sho’r yuvish me’yori, m^3/ga	Sho’r yuvish muddati
Yengil	0,01-0,035	2000-3000	1-2	1500-2000	Fevral-mart
O’rtacha	0,01-0,035	3000-4000	2-3	1500-2000	Dekabr-mart
Og’ir	0,01-0,035	4000-6000	3-4	1500-2000	Dekabr-fevral
Yengil	0,035-0,070	3000-4000	2-3	1500-2000	Dekab-mart
O’rtacha	0,035-0,070	4000-6000	3-4	1500-2000	Noyabr-dekabr-fevral
Og’ir	0,035-0,070	6000-8000	4-5	1500-2000	Noyabr-dekabr-mart

Yangi o’zlashtirilgan kuchsiz va o’rtacha sho’rlangan yerlarnig sho’ri yuvilgandan keyin ularga dastlabki o’zlashtirish ekinlari ekiladi. Bunda ekinlar tuz ta’siriga chidamli, tuproq unumdorligiga kam talabchan, tuproqdan suvni fizik bug’lantirishni kamaytiradigan va tuz tuplanishini oldini oladigan ekinlar ekilishi kerak. Bunday ekinlarga g’o’za , bug’doy, dukkakli don va g’alla -donli ekinlar kiradi.
Kuchsiz sho’rlangan yerlarga o’zlashtirishning birinchi yilidan boshlab beda ekish va uch yillik bedadan keyin esa 4-5 yil davomida g’o’za va g’alla donli ekinlarni ekish mumkin.
Ikkinchi variantda bahorda don uchun soya ekish mumkin. Ma’lumki, soya dukkakli don ekinlar tarkibiga kirib serhosil (30-40 s/ga don, 350-450 s/ga ko’k massa) biologik azot to’plovchi ekindir. Soya qator oralig’iga ishlov beradigan ekin bo’lganligi sababli yozda ekiladigan beda uchun yaxshi sharoit vujudga keltiradi va bedadan to’liq ko’chat olinib 3 yil davomida mo’l hosil beradi.
Yuqorida keltirilgan birinchi va ikkinchi guruh ekinlarida almashlab ekish tizimi 3 % , ya’ni 8 dalali bo’lib, bir dalada 3 yil beda va 5 yil g’o’za ekiladi.
Uchinchi guruh da esa yerdan jadal foydalanib, bir yil davomida 2-marta hosil olish va tuproq unumdorligini takroriy bir yillik dukkakli don ekinlar hisobiga oshirish kuzda tutiladi.
Bunda qisqa rotasiyali 1 : 2 tizimli 3 dalali, ya’ni bir dalada bir yil davomida g’alla ekinlari va dukkakli don ekinlari, qolgan ikki dalada esa 2 yil g’o’za ekish kuzda tutiladi.
2-jadval
Yangi o’zlashtirilgan kuchsiz va o’rtacha sho’r langan yerlarni sho’ri yuvilganidan keyin tavsiya qilinadigan dastlabki ekin turlari va keyingi almashlab ekish tizimi.

Sho’rlan-ish darajasi	Tur-lari	Dastlabki ekinlar						Almash-lab ekish tizim-lari
		1-yil	2-yil	3-yil	4-yil	5-yil
Kuchsiz sho’r lan-gan	1	1-yilgi Beda	2-yilgi Beda	3-yilgi beda	G’o’za	G’o’za	3 : 5
	2	Soya+yozgi 1-yilgi beda	2-yilgi Beda	3-yilgi beda	G’o’za	G’o’za	3 : 5
	3	Soya+soya ko’kat o’g’iti uchun+kuzgi g’alla ekinlari	Kuzgi g’alla Ekinlari +takroriy ekinlar (dukkakli don)	G’o’za	G’o’za	Kuzgi g’alla ekinlari+ takroriy ekinlar	1 : 2
O’rtacha sho’rlan-gan	1	G’o’za	1-yil Beda	2-yilbeda	3-yil beda	G’o’za	3 : 4
	2	Bahorgi g’alla ekin- lari+takror- iy ekinlar (makkajo’xori) +oraliq ekinlar (raps, perko javdar)	Oraliq ekin lari+ takroriy ekinlar dukkakli don)	1-yil beda	2-yil beda	3-yil beda	3 : 4
	3	Bahorgi g’alla +takroriy ekin+oraliq ekinlari	Oraliq ekinlari +takroriy ekinlar (dukkakli don)	G’o’za	G’o’za + kuzgi g’alla ekin lari	Kuzgi g’alla ekinlar +takroriy ekinlar (dukkakli don)	1 : 2

O’rtacha sho’rlangan yerlarda sho’r yuvish me’yori katta bo’lishi, bedaga ozuqa moddalarning ko’proq yuvilishi, haydalma qatlam ostining ko’proq zichlanishi hamda tabiiy tuz tuplanish jarayonining yuqoriligi tufayli dastlabki o’zlashtirish ekinlari g’o’za yoki bahorgi g’alla ekinlar bo’lgani ma’qul. Chunki bu ekinlar dukkakli ekinlar bo’lgani ma’kul. Chunki bu ekinlar dukkakli ekinlarga nisbatan tuz ta’siriga ancha chidamli. Shuning uchun o’zlashtirishning 1-, 2- yillarida sho’rga chidamli ekinlar 3 va undan keyingi yillarda esa dukkakli ekinlarni ekish mumkin. Bundan tashqari tuproq unumdorligini uzluksiz oshirib borish maksadida qisqa rotasiyali 3 : 4 beda: g’o’za va g’alla -donli, dukkakli-donli ekinlar ishtirok etadigan 1 : 2 tizimli almashlab ekishlar qo’llaniladi. Kuchsiz va o’rtacha sho’rlangan yerlardagi yuqorida ko’rsatilgan almashlab ekish tizimlaridagi ekinlarga qo’shimcha sabzavot poliz, yem-xashak ekinlarini ham kiritish mumkin. Lekin ekinlar tarkibining 30-40% ni dukkakli ekinlar tashkil qilgani ma’qul.
Meliorasiya jihatdan og’ir tuproqlarni jadal zovurlashtirish, (chuqur doimiy va sayoz muvaqqat zovur) chuqur yumshatish va tilmalash, kimyoviy va hamda organik moddalar solish yo’li bilan birgalikda sho’rini yuvish natijasida tuproq tarkibidagi tuzlar qisqa vaqt ichida (1-1,5 oy) sho’rxok va kuchli sho’rlanish darajasidan (o’zlashtirishdan oldin) o’rtacha va sho’rlanish darajasiga kamayishi (Sho’r yuvilgandan keyin) mumkin.Ularni to’liq massiv yoki ayrim dala buyicha kuchsiz sho’rlanish darajagacha kamaytirish uchun 3-4 oy davomida yuvish talab qilinadi. Chunki tuproq tarkibidagi CaSO₄ ∙ 2H₂O, CaCO₃, Na₂SO₄, MgSO₄ tuzlarining erish xususiyatlari juda pastdir, shuningdek bunday yerlarda kuchli minerallashgan sizot suvlarining doimo yer yuzasiga yaqin (1,5-2 m) joylashish tufayli qayta sho’rlanishga o’ta moyildir.
Shuning uchun bunday yerlardan o’zlashtirishning birinchi yilidayoq ekin ekib foydalanish uzoq muddat sho’rini yuvishga nisbatan ancha afzalliklarga ega. Masalan, tuz ta’siriga chidamli bo’lgan jo’xori, kungaboqar ekinlari o’rtacha sho’r langan tabiiy unumdorligi kam bo’lgan yerlarda talab qilingan agrotexnik tadbirlar (nav va urug’ tanlash, sug’orish, mineral va organik moddalar bilan oziqlantirish, kultivasiya kabi) o’z vaqtida sifatli kilib o’tkazilganda mo’l hosil olish mumkin (kungaboqar 236-370 s/ga, jo’xori 285-385 s/ga). Shuningdek, ularni sug’orish natijasida tuzlarning yuvilishi, ildiz massasi va yer usti kismlaridan tuproqda qolishi tufayli tuproq unumdorligini oshib borishi juda ko’p ilmiy tadqiqotlar bilan isbotlangan (Ch.Rabochev, N.Bespalov, O.Ramazanov, A.Morozov, U.Norqulov). N.F.Bespalov va uning shogirdlari Mirzacho’lda o’tkazilgan tajribalarga asoslanib meliorasiya jihatidan og’ir tuproqlarni asosiy sho’ri yuvilgandan keyin birinchi yili bahorda kungaboqar, jo’xori ekinlarini, kuzda tritikale, perko, javdar, ikkinchi yili tritikale, perko, bahorda esa takroriy ekin sifatida makkajo’xori, uchinchi yilda esa g’o’za ekish yuqori samara berishini ko’rsatgan.
Bunda zararli tuzlarning 3 yil davomida 0,282-0,298% dan 0,216-0,223% gacha kamayganligi, ekinlarning hosildorligi yildan-yilga oshib borishi va 3 yilda esa Ushbu ekinlardan keyin ekilgan g’o’za ning hosildorligi g’o’za monokulturasiga nisbatan 4,2-6,1 s/ga yuqori bo’lishini, shuningduk g’o’za monokulturasida har yilgi joriy sho’r yuvish tadbirini o’tkazilishiga qaramasdan (3000 m³/ga) kuzda bahorgi holatiga nisbatan tuz tuplanishi kuzatilgan.
Jo’xori, kungaboqar, tritikale, perko, makkajo’xori ekinlari navbat bilan ekilganda tuproq tarkibidagi tuzlarning kamayishiga asosiy sabab, birinchidan, yil davomida yerning o’simlik qoplamiga ega bo’lishi tufayli suvning fizik bug’lanishini kamayishi, ikkinchidan, tuproqqa ishlov berish va oziqlantirish natijasida donador strukturani vujudga kelishi hamda chirindi miqdorini oshib borishi, uchinchidan vegetasiya va novegetasiya davrlaridagi sug’orishlaridir.
3-jadval
Meliorasiya jihatidan og’ir tuproqlarni asosiy sho’ri yuvilgan keyingi dastlabki ekinlarning samaradorligi (O’z PITI ma’lumotlari)

1-yil			2-yil			3-yil
Ekin turi	Zararli tuzlar-ning miqdori	Hosil, s/ga	Ekin turi	Zararli tuzlar-ning miqdori, (100 sm) %	Hosil, s/ga	Ekin turi	Zararli tuzlar-ning miqdori, (0-100 sm) %	Hosil, s/ga
Kunga-boqar+ Tritikale	0,282 0,278	236	Tritii-kale+ Makka-jo’xori	0,266 268	338,4 297	G’o’za	0,223 0,242	20,8
Jo’xori+ perko	0,298 0,277	285	Perko+ Makka-jo’xori	0,268 0,251	369	G’o’za	0,216 0,226	22,7
Sudan uti +javdar	0,289 0,280	224	Javdar+ Makka- jo’xori	0,274 0,267	276 365	G’o’za	0,248 0,263	18,9
G’o’za	0,293 0,325	12,3	G’o’za	0,272 0,305	15,4	G’o’za	0,164 0,282	16,6

Eslatma: Bahorgi holati
Kuzgi holati
Sho’rlangan yerlarni o’zlashtirishda dastlab ekiladigan ekinni to’g’ri tanlashning ahamiyati katta. Sho’r yuvish erta tugagan bo’lsa, bu yerga kuzgi arpa, kuzgi javdarga shabdar ko’shib ekiladi. Bu ekinlar ko’pligicha o’rib olinadi. So’ngra qator oralari ishlanadigan ekinlar ekiladi. Beda eng yaxshi o’zlashtirgich hisoblalanadi. Uni sho’ri yaxshilab yuvilgan yerlarga ekish lozim. Sho’rdan yaxshi tozalangan yerlarga esa chigit ekish mumkin. Bunda g’o’za agrotexnikasiga to’liq amal qilish lozim. Sho’ri yetarlicha tozalanmagan yerlarga esa sho’rga chidamli
ekinlar ekish lozim, jamladan lavlagi, oqjo’xori, kungabohar ekish xshi natija beradi.
4-jadval
Meliorasiya jihatdan og’ir tuproqlarning sho’ri yuvilgandan keyin tavsiya qilinadigan dastlabki ekin turlari va keyingi almashlab ekish tizimlari

№	Dastlabki ekinlar					Keyingi almashlab ekish tizimlari
	1-yil	2-yil	3-yil	4-yil	5-yil
1	Jo’xori +Perko (kuzgi ekinlari)	Perko+ Makkajo’- xori (takroriy ekin)	G’o’za	G’o’za	G’o’za	3 : 3 1 : 2
2	Kungaboqar+ tritikale (kuzgi ekin)	Tritikale +makka- jo’xori(tak- roriy ekin)	G’o’za	G’o’za	G’o’za	3 : 3 1 : 2
3	Jo’xori+per-ko yoki (kuzgi)	Perko yoki+ jo’xori (bahorgi) kuzgi bug’doy	Kuzgi bug’doy+ makkajo’- xori (takroriy ekin)	G’o’za	G’o’za	3 : 3 1 : 2
4	Jo’xori yoki kungaboqar +perko	Qashqarbeda (1 yil)	Qashqarbeda (2 yil)+ kuzgi bug’doy	Kuzgi bug’doy +Makka- jo’xori (takror-iy ekin)	G’o’za	3 : 3 1 : 2

Eslatma: 1:2 tizimda kuzgi g’alla ekinlaridan keyin takroriy ekin sifatida dukkakli ekinlarni ekin ma’quldir. Bahorgi holati
Kuzgi holati