Layli va majnun

---

9-mavzu. “LAYLI VA MAJNUN” DOSTONIDA TASAVVUF 
MASALALARI TALQINI. 
REJA: 
 
Dostonning yaratilish tarixi 
Dostonlardagi tasavvuf masalalari 
Dostonlardagi umumiy xulosalar 
 
Bu doston tasavvuf adabiyotini ham qiziqtirgan. Farididdin Attor, Jaloliddin 
Rumiy kabi tasavvuf shoirlari o„zlarining asarlarida bu ishq qissasining 
hikoyalaridan unumli foydalangan holda ilohiy ishq to„g„risida xulosalar 
chiqarganlar. Jumladan, J.Rumiyning “Ichindagi ichindadir” nasriy asarida 
shunday hikoya bor. Unda Majnuninng Layliga shaydoligini bilgan podsho 
yurtidagi jami go„zal qizlarni olib kelib, Majnunning qarshisiga turg„izadi. Va 
“Bularga qara, Majnun, sen bir qoracha qizning ishqida devona bo„lib yuribsan. 
Lekin bu qizlarning hammasi Laylidan go„zalroqdir”, deydi. 
SHunda Majnun bosh ko„tarib qaramydi ham. “Laylining ishqi uning 
boshini ko„tarishiga qaymadi”, deydi Rumiy va bundan tasavvufiy xulosa 
chiqaradi: “Majnun “Sizlar qadahga baho berayapsizlar, men esa uning ichidagi 
sharobga oshiqman”. Qadah – Laylining tashqi go„zaliligi, sharob esa undagi 
ma‟no, ichki go„zallik, boshqacha qilib aytganda YAratgan go„zalligining Layli 
jamolida aks etishidir. 
Badiiy adabiyotda bu qissa doston shaklida ilk bor Nizomiy Ganjaviy 
tomonidan vujudga keldi. Keyinchalik forsiy tilda Amir Xusrav Dehlaviy, Ashraf 
Marog„iy, Abdurahmon Jomiy, Amir SHayxim Suhayliy, turkiy tilda Gulshahriy, 
Oshiq Poshsho, SHahidiy, Fuzuliy kabi shoirlar bu dostonga javob yozdilar.
Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostoni 38 bob, 3623 baytdan iborat. 
SHundan muqaddima 9 bobni o„z ichiga oladi. Doston an‟anaviy hamd –
Allohning madhi bilan boshlanadi. Ikkinchi bob Munojotni o„z ichiga oladi. 
Dostonning 3-bobi Muhammad payg„ambar (s.a.v) madhiga bag„ishlangan. 4-bob 
Me‟roj tuni ta‟rifiga bag„ishlangan. Dostonning 5-bobi so„z ta‟rifi, Nizomiy 
Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy madhini o„z ichiga oladi. 6-bob Mavlono 
Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhidadir. Dostonning 7-bobi zamona hukmdori 
Sulton Husayn Boyqaroga bag„ishlangan. 8-bob shahzoda Badiuzzamon 
ta‟rifidadir.  
Dostonning 9-bobi tun ta‟rifiga bag„ishlangan. Bob muayyan ma‟noda 
muqaddima bilan asosi y qismni bog„lovchi ko„prik vositasini o„taydi.
10-bobdan dostonning asosiy qismi boshlanadi. Bani Omir qabilasida uzoq 
kutilgan farzand Qays dunyoga keladi. Qaysning tug„ilishi, o„sishi tasvirida ham 
ilohiy taqdir sezilib turadi. Tug„ilgandan ishq olovi bilan yo„g„rilgan Qays o„tga 
talpinadi: 
O„t ko„rsaki mayl etib nihoniy, 
Ishq o„ti tasavvur aylab oni.

---

Uni 4-5 yoshlarida Layli qabilasiga o„qishga beradilar. Layli bilan birga 
o„qiydi. Bahor kunlarining birida Layli bilan bog„ sayrida uchrashib qolgan Qays 
Laylini ko„rib hushini yo„qotadi. Navoiy bu o„rinda Laylining husni gulzorni 
charog„on qilib yubordi va gulzordagi bir nihol (Qays)ni xazon etdi deb yozadi. 
SHu o„rinda aytib o„tish kerak, Navoiy ushbu dostonda majzubi solik taqdirini 
tasvirlamoqda. SHuning uchun shoir soliki majzub Farhoddan farqli ravishda 
Majnunning voyaga etishini, ilmu hunar o„rganishini, hayotiy tajribasini 
tasvirlashga ehtiyoj sezmaydi. YA‟ni unga ishqiy jazba tug„ma bo„lib, u dunyoviy 
ilmu hunarlarni egallashga, ustoz-pir o„gitiga muhtoj emas.
SHod o„ldi jamolidin dabiston, 
 
Andoqki bahordin guliston. 
 
Lekin bu bahori zindagoniy, 
 
Bir naxlni ayladi xazoniy. 
Tasavvuf ta‟limotiga ko„ra, guliston solikning ruhiyati, uni Haq ishqi egallab 
oladi va u betoqatlanib, hushini yo„qotadi. SHu tarzda majzubi solik (Haqdan jazba 
etgan, ustozi ham, piri ham Ishq bo„lgan, maqomlarni egallamasdan turib, hol 
martabasiga erishgan oshiq)ning sarguzashtlari boshlanadi. Qays shu tariqa Laylini 
har ko„rganida hushidan ketadi. Xalq orasida “Majnun” laqabi bilan ovoza bo„ladi.
Jomiyda ham shunday doston bor bo„lib, u 1493 yil navoiyshunos olim A. 
Erkinovning fikricha Navoiyning dostonidan ta‟sirlanib yaratilgan. Ushbu 
dostoinga murojoat qilganimizda go„zal qizlarga shaydo Qays (Majnun) 14 yoshga 
kirganda Laylining beqiyos go„zalligini eshitib qolib, uni borib ko„radi va oshiqi 
beqarorga aylanadi.
Navoiyning dostoniga qaytamiz.
Majnunning ota-onasi uni Layliga 
uylantirish uchun sovchi yuboradilar. Lekin Laylining otasi qizini aql-hushdan 
begona bir “devona”ga berishdan or qiladi va Majnunning Layli qabilasiga 
kelishini ta‟qiqlab qo„yadi. Majnunning otasi qabiladoshlari bilan maslahatlashib, 
Qaysni zanjirband qiladi. Lekin ishq otashi ta‟siridan zanjir uzilib, Majnun uyidan 
chiqib ketadi. Bu erda o„zlik, ya‟ni nafs – kishan obrazida, dasht esa fano 
misolidadir. Ishq otashi nafs zanjirini kuydirib, oshiqni fano dashtiga yo„llaydi. U 
bedard qabiladoshlarini ham, yaqinlarini ham, umuman jamiyatni unutish 
darajasiga boradi, zero bu holat haqiqiy oshiq uchun xos xususiyatdir.