Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

---

6
-M A ’RUZA. T E R M O K IM Y O
R eja:
1. 
Kimyoviy term odinam ika.
2. 
T erm odinam ik p a ra m e trla r.
3. 
Gess qonuni;
4. 
E ntalpiya, entropiya, Gibbs energiyasi.
Tayanch so’zlar:moddaning hosil bo'lish issiqligi, entalpiya , entropiya, 
Gibbs energiyasi, L.Laplas qonuni.
O ’quv m ashgulotining m aqsadi: Talabalarga kimyoviy termodinamika 
haqida m a'lum ot berish uning qonunlarini ochib berish, ichki energiya va 
termodinamik parametrlarni tushintirish.
1. Kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik 
miqdori ko'rsatib yoziladigan kimyoviy tenglamalarga termokimyoviy tenglamalar 
deyiladi. Termokimyoviy tenglamalar massa va energiyaning saqlanish qonunlariga 
rioya qilib tuziladi. Reaksiya natijasida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik 
miqdori joul yoki kj larda ifodalanadi, (1 kkal = 4,18 kj). Kimyoviy reaksiya vaqtida 
ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik miqdori reaksiyaning issiqlik effekti deyiladi va 
АНр bilan belgilanadi.
Oddiy moddalar (elementlar)dan 1mol murakkab modda hosil bo'lishida ajralib 
chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori moddalarning hosil bo'lish issiqligi 
deyiladi. Hosil bo'lish issiqligi A H h.b. bilan belgilanadi. Hosil bo'lish issikligi har 
doim normal sharoitda (273°K da va 101,325 kP bosimda) 1 mol modda uchun 
hisoblanadi, shuning uchun termokimyoviy tenglamalarda kasr koeffisientlar ham 
qo'yiladi, masalan:
У
2
N
2
+ ^ O
2
= NO - 90,40 kJ.
Moddalarning hosil bo'lish issiqliklari qiymati, ularning agregat holatiga ham 
bog'liq bo'ladi. Shunga ko'ra, termokimyoviy tenglamalarda moddalarning agregat 
holatlari ham ko'rsatib yoziladi. Hozirgi kunda standart sharoitda 8000 dan ortiq 
murakkab moddalarning hosil bo'lish issiqliklari tajriba y o 'li bilan aniqlangan. 
Masalan, suvning bug' (AH°
298
H
2
Obug' = -241,84 kJ) hosil bo'lish issiqligi suyuq 
holatdagi suvning hosil bo'lish issiqligi esa A H
298
(H
2
Os.) = - 285,4 kJ ga teng. 
Shunga ko'ra, hosil bo'lish issiqliqlari qiymati ko'rsatilganda AH°298 h.b. bilan birga 
moddalarning agregat holatlarini ko'rsatuvchi quyidagi belgilar ham yoziladi. Gaz 
holidagi modda - g  bilan, suyuq holdagi modda - s bilan, qattiq holdagi modda - q 
bilan ifodalanadi.
Termodinamika qonuniga muvofiq reaksiya vaqtida issiqlik ajralib chiqsa, 
sistemaning issiqlik tutimi kamayganligi sababli, reaksiyaning issiqlik effekti manfiy 
(-) ishora bilan, issiqlik yutilsa musbat (+) ishora bilan ko'rsatiladi. Demak, 
reaksiyaning termodinamik issiqlik effekti AH termokimyoviy issiqlik effekti Qp 
ning teskari ishora bilan olingan qiymatiga tengdir:
48

---

-AH=Qp ёки AU=-Qp
Kimyoning termokimyo bo'lim i reaksiyaning issiqlik effektlari va ulaming 
turli faktorlar bilan qanday bog'langanligini o'rganadi. Termokimyo ikkita asosiy 
qonun va ulardan kelib chiqadigan natijalardan iborat. Bu bo'limning asosiy 
qonunlaridan biri Gess qonuni hisoblanadi. Energiyaning saqlanish qonuni, ya'ni 
termodinamikaning birinchi qonuni rus olimi G.I. Gess tajribalari asosida 1840 yilda 
ta'riflangan: "Kimyoviy reaksiyalarning o'zgarmas hajmi va o'zgarmas bosimdagi 
issiqlik effekti sistemaning boshlang'ich va ohirgi agregat holatiga bog'liq bo'lib, 
jarayonning borish yo'liga, qanday oraliq bosqichlar orqali o'tganligiga bog'liq 
'emas. Termokimyoning amalda ko'p tatbiq qilinadigan bu muhim qonuni yana 
quyidagicha talqin qilinishi ham mumkin: "Reaksiyaning issiqlik effekti jarayonning 
qanday usulda olib borilishiga bog'liq emas, balki faqat reaksiyada ishtirok etayotgan 
moddalarning dastlabki va ohirgi holatiga bog'liq" Keltirilgan ta'riflarning isboti 
misolida CO
2
gazi C va O
2
dan ikki hil yo'l bilan bevosita, uglerod va kislorodning 
birikishi hamda CO hosil bo'lishi orqali olinishi mumkin. Bu erda Gess qonuniga 
muvofiq CO
2
hosil bo'lish issiklik effekti AH
1
barcha bosqichlarda kuzatiladigan 
issiqlik effektlarining yig'indisiga teng bo'ladi, ya'ni:
a h
1
= a h
2
+ a h
3
Darhaqiqat, СО
2
c (q) + 
0 2
(g) =C
0 2
(g)+AHi 
(a)
Reaksiyasi yordamida bir bosqichda yoki
C(q) + 
‘/ 2
 02(g) = CO(g)+AH
2
 
(в)
CO(g) + y
2
 
0 2
(g) = C
0 2
(g)+ AH
3
 
(c)
reaksiyalari orqali ikki bosqichda hosil qilinishi mumkin. (b) va (c) tenglamalar 
qo'shilsa, (a) tenglama kelib chiqadi. Demak, AH1 = AH2 + AH
3
bo'ladi. Tajribada 
AH°1 = -393,3 kJ/mol', AH
° 2
= -111,3 kJ/mol' va AH°3=-282,8 kJ/mol ekanligi 
aniqlangan. Shular asosida CO
2
ning hosil bo'lish issiqligi AH1=-AH2 +AH3= 
111,3+(-282,8)= -394,1 kJ/mol gatengligini topamiz. Yana bir misol: Gess qonunini 
tatbiq etib SO
3
va H2O dan H
2
SO
4
hosil bo'lish reaksiyasining issiqlik effektini 
hisoblaymiz:
SO
3
 + Н
2
О = H
2
SO
4
-AH 
(a)
S+1,502 = SO
3
 
-AH
1
 
(b)
Н
2
 + 0,502 = Н
2
О -AH
2
 
(c)
Н
2
 + S + 
2 0 2
 = H
2
SO
4
-AH
3
 
(d)
Bunda: AH
1
AH2, AH3 - SO3, H
2
O, H
2
SO
4
laming hosil bo'lish issiqliklari. Agar (d) 
tenglamadan (b-c) ni olib tashlasak, (a) tenglama chiqadi, demak: