Lekciya №1 Tema: Peloponnes urisi. Joba

3. Iskender mámleketiniń bolshekleniwi. Diadoxlar urisi. Iskender ózinin miyrasxorin rasmiy tárepten tayinlawga ulgermedi, bul oniń lashkerbasilari órtasinda Iskender merasi ushin uzaq gúreske alip keldi. Bul gúres bir neshe on jillarga sozilip, júda kóp qan tógiliwlerge alip keldi.
Iskenderdiń ólimi waqtinda makedon taxtina nizamiy dawegerler joq edi: Iskenderdiń qatini sóǵd malikasi Raksana ele hamiledar edi. Pergamda Iskenderge tutqinga tusken parsi satrapi Artabazdin qizi Barsinadan 4 jasli nizamsiz uli Gerakl qalgan edi. Taxtqa Filipp II nin nizamsiz uli aqli kem Arridey ham dawa qiliwi mumkin edi. Makedoniyada Iskenderdiń jaqinlari Raksana eger ul tuwsa oni patsha dep jariya qiliw, oniń gódekligi dáwirinde hakimyatti tajribeli sarkarda Perdikka bashshiligindagi mámleket keńesine tapsiriw kerak dep esapladi. Áskeriy basliqlar ham saray ameldariniń basqa bir topar Arridey namzadin jaqlap shiqti. Abirayli laskerbasi Nearx makedon taxtina birden-bir daweger Gerakl boliwi mumkin dep esapladi. Iskenderdin teńlesi, laskerbasi Ptolemey basshiligindagi jane bir topar patshani saylaw kerak emes, Iskenderdi ullarinin analari Shiǵis hayelleri, oniń tutqinlari, aqibette bunday dawegerlardi taxtqa shiqariw hamme waqit nizamsiz boladi dep esapladi.
Taxt miyrasxori haqqindagi soylesiwleri nátiyjesinde Perdikka regentligi menen Filipp II nin nizamsiz uli Arrideydi patsha dep jariya qiliw menen tamamladi. Tap sol waqitta Raksana ul tuwdi ham oǵan Iskender dep at qóyildi. Makedon taxtina birden Arridey Filipp III ati menen Raksananin uli Aleksandr IV ati menen patsha dep jariya qilindi. Aziyadagi armiyalar basshiligin ózine alǵan Perdikka jane regent etip tayinlandi, sonday qilip ol Iskender mámleketinin ameldegi hakimine aylandi.
Iskenderdin óliminen keyin amelde jeke mámlekettin joqari hakimi bolǵan Perdikka Bobilda makedon patshasinin eń jaqinlari órtasinda satrapliqlardi bolistirgen edi. Greciya ham Makedoniya Antipatrga, Frakiya Lisimaxga, Misr-Pitolomeyga, Kappadokiya ham Paflagoniya-Yevmeńa, Gellesfont Frigiyasi-Leonardga, Ulli Frigiya- Antigonga, Suriya-Laomedontga, Midiya-Pifonǵa berildi. Barliq jańa saylangan hakimler óz armiyalari menen óz mulklerine jónep ketti. Iskenderdin sadiq teńlesleri (diadoxlar) Iskender miyrasi ushin qanli gúresti basladi.
Iskender óliminen keyin eki jil dawaminda Greciya makedon zuliminan azat boliwga urindi. Antipatr grek armiyalarin jeńip bul jerga makedon garnizonlarin jaylastirdi. B.e.sh. 321-jilda Misrda órnalasip alǵan ham Perdikkaniń regentligin tan almagan Ptolemeyga qarsi juriwde Perdikqa oldi. Endilikte mámleketke regenti qilip Greciya ham Makedoniyanin hakimi kekse Antipatr saylandi. Oniń buyruǵi menen patsha Shanaraǵi Makedoniyaga kóshirildi.
Antipatr tapsiriǵi menen b.e.sh. 321-jilda satrapliqlar bolimin qayta bolistirdi. Nátiyjede keleshektegi eń iri Aziya mámleketinin tiykarshisi Salauk Bobildi óz qólina aldi. Sonnan eki jil keyin b.e.sh. 319-jilda Antipatr oldi. Ol regentlikke miyrasxor qilip, kekse ham tajriybeli áskeriy basliq Poliperxontti tayinlawga ulgergen edi.
Biraq bul Iskenderdin sadiq jaqinlari jas ǵayratli lashkerbasilardi qanaatlandirmadi. Antipatrdin bul qararinan uli Kassandr narazi bolip, Poliperxonttan bul lawazimdi tartip aliw ushin Shiǵistagi satraplar Lisimax, Antigon ham Ptolemey menen awqam duzdi. B.e.sh. 316-jilda Poliperxont regentlikten shetlestirildi, Kassandr uliwma Greciyani iyelep aldi. Biraq Antigon ham Iskenderdin sadiq katibi Yevmen Kassandrdi kusheyip ketiwinen narazi boldi. Iskender mámleketin tinishligin saqlap qaliwga uringan separat keypiyatlarga qarsi natijasiz gúresken birden-bir kisi Yevmen edi. Ol makedon patseleginin “Nizamiy” patshalari atinan háreket qilgan, qatar sebeplerge qaraganda hesh qanday aymaq ham armiyaga iye bólmagan birden-bir diadox edi. Biraq oniń qólinda Iskender sadiq mámleketinin turli qalalarinda basip alingan úlken muǵdardagi qarjilar bar edi. Yevmen ane soniń qarjilar esabina úlken jollanba armiya tóplap Bobil ham Irandi basip aliwga urindi. Bul qawipke qarsi Antigon Bobil ham Midiya satraplari Pifon ham Salavka menen awqam duzdi ham Yevmenǵa qarsi juris qildi. B.e.sh. 316-jilda Gabiyn qasinda (Midiya ham Iran shegerasi) Yevmen menen Antigon ortasinda sheshiwshi uris boldi. Yevmennin jallanba armiyalarinin qiyanetligi uristi Antigon paydasina sheshti. Yevmen qólga alinip óltirildi.
B.e.sh. 317-jilda Iskenderdin anasi Olimpiada hakimyatti Raksananin ulina qaldiriw ushin Filipp Arridey ham oniń qatini Evridikani óltiriwge buyriq berdi. Sonnan keyin oniń ózi Kassandr tarepinen oltiriledi, Raksana ham Iskender IV Kassandrdi qolinda bir neshshe jil uslap turilip óltiriledi (b.e.sh. 311-jil yaki 310-jil). Júzege kelgen bul jagday diadoxlardi óz aymaqlarinda óz patselek hakimyatlarin órnatiwga uriniwlari ushin hesh qanday rasmiy tosiq qalmaganin bildirer edi.
Diadoxlar ortasindagi urislar uzaq dawam etip, Greciya, Misr, Kishi Aziya ham Mesopotamiya tiykargi uris maydanlarina aylandi. B.e.sh. 306-jilda Antigonnin uli Demetriy Poliorket (“qalalardi qamal qiluwshi”) makedon garnizonlarin Greciyadan quwip jiberdi, Afina ham Miyerada erkinlik ham demokratiya jariya qilindi. B.e.sh. 306-jilda Antigon, keyinrek Ptolemey, Lisimax, Salauk ham Kassandr ózlerin patsha dep jariya qildi.
B.e.sh. 301-jilda Antigon, 297-jilda Kassandr, 285-jilda Demetriy Poliorket, 281-jilda Lisimax, 283-jilda Ptolemey Lag, 281-jilda Salauk óldi. Iskenderdiń teńlesleri ham miyrasxórlarinan keyin diadox bolǵan Salauktiń ólimi menen diadoxlar dáwiri tamamladi. Olardiń ornina Ellin patshalari (Epigonlar) awladi keldi.
Iskender óliminen keyin, oniń eń jaqinlari diadoxlar órtasindagi 40 jillik uris nátiyjesinde Iskender mámleketi qaldiqlarinda 3 tiykarǵi eń iri patselekler Makedoniya (oǵan bóysindirilgan Greciya) Misr (Suriyanin qubla bólimi ham Kishi Aziyanin ayirim wálayatlari) ham Salavkiyler mámleketi (Aziya mulklerinin tiykarǵi bólimi) dúzildi. Olardan tisqari ellin dáwirinde bir qansha úlken-kishi mámleketler birlespeleri Pergam, Vifiniya, Pont. Kappadokiya, Grek-Baqtriya ham Parfiya patselekleri bar edi.
Aleksandrdıń qisqa muddetli hukmranlıǵınan keyin keminde bes ásir dawamında grek madeniyatı batıstaǵı Rimnen shıǵıstaǵı Gangaǵa shekem pútkil jo‘l bo‘ylab sáwlelenedi³.
For at least five centuriesafter Alexander’s short-lived rule, Hellenistic culture reverberatedfrom Rome in the west all the way to the Ganges inthe east.