Лекция-24 Osimliklerdin patologik fiziologiyasi. Osimliklerdin sirtki faktorlar tasirinde keselleniui. Jobasi

Osimliklerdin radiatsiyaga shidamliligi Molekulalik derejeden organizmlik xem populyatsiyalik derejege shekem biologiyalik effekt beretugin radiatsiyanin ion nurlari esaplanadi. Radiatsiyalik- ximiyalik reaktsiyanin xelsiz energiyasi edeuir biologiyalik effekt beredi. Misalga 10gr (grey) 1000 rentgen dozaga iye gamma nurlari sut emiziushilerdi oltirgen menen temperaturani 0,001S jokarlata aladi.
Kislorod kontsentratsiyasi tkanda azaysa nurlaniudan ziyanlaniu azayadi, al kislorod kobeyse radiatsiya tesiri kusheyedi. Bunday “kislorod effekti”barlik biologiyalik ob`ektlerde molekuladan tkanga shekem koriledi.
Osimlik organiziminde radiatsiyaga jude nezik meristema esaplanadi. Oni osimliktin keuipli tkani dep ataydi. Sebebi meristemanin nurlaniuinan nur keselligi xem organizmnin oliui koriledi.
Osimliklerde nurlaniuga bolgan reaktsiya osiu protsessinin ozgeriuinen koriledi. Nurlaniu xerturli morfologiyalik anomaliyani alip keledi.
Osimliktin radiatsiyaga shidamliligi ontogenezde ozgerip otiradi. Masaklilarda radiatsiyaga sezgirik sutli pisiu uaktinda boladi.
Xer turli osimliklerdin tuximinin kogeriui jokari dozadagi (1den35kGr) nurlaniu menen toktatiladi. Tuximnin radiatsiyani sezgirligi tinishlik jagdayinin terenligine,tuxim kabiginin kislorod otkiziu tenligine xem ondagi suudin mugdarina baylanisli boladi.
Osimliklerdin infektsiyalik keselliklerge turakliligi Osimliklerde infektsiyalik kesellikler parazit zamariklari,bakteriyalar,viruslar,topirak
kurtlari(nemantodlar), parazit gulli osimlikler(sari shop, zarazixa, omela) dan payda boladi. Onimnin kop jogaliui zamariklar terepinen payda bolgan keselliklerden kelip shigadi,sebebi patogen zamariklardin turi jude kop (10000 tur)
Patogenlerin tomendegi toparlarin ajiratiuga boladi:
1. Fakul`tativ(shert emes) parazitler. Olar olgen osimlik kaldiklarinda jasap tiri osimliklerdi,xelsirigen osimliklerdi ziyanlaydi. Bul patogenler jasalma jagdayinda (laboratoriya) jenil turde kobeyip, kop osimlik turlerin ziyanlaydi. Bugan anik misal retinde sari shirik keselligin kozdiriuilisip aliuga boladi. Botzytis sinezea
2. Fakul`tativ saprofitler tiykarinan parazit xalinda jasap,siyrek saprofit turinde ushirasadi,bugan misal retinde kartofel`de fitoftorroz keselligin kozdiriushi phybophtora infestans ti aliuga
3. Obligat parazitler (nagiz parazitler) olar xojeyin osimliklersiz jasay almaydi. Olarga barlik viruslar, kopshilik parazit zamarriklar kiredi.
Aziklaniu turine karay parazit nekrotrof xam biotrof bolip bolinedi. Nekrotroflar olgen tkanlarga jaylasadi. Loar ozlerinin toksinleri menen kletkani oltirip, ishki suyikligin gidrolitikalik fermentleri arkali tarkatip keyin, ozine paydalanadi. Biotroflar belgili uakit xojeyin osimlikler menen birge jasap, keyin ozinin tasirin korsetedi xam xojeyindi ziyanlay baslaydi.
Patogenler xojeyin kletkalarina gidrolitikalik fermentleri xam toksinleri menen tasir etedi.
Osimlmikler parazitlerdin keselligine turakliligi genetikalik kontrollik arkali boladi. (genetikalik jaktan determinlesken)
Osimliklerdin keselliklerge turakliligi tomendegi korganiu mexanizmleri arkali amelge asiriladi:
1.konstitutsiyalik, yagniy xojeyin-osimlik tkaninda parazit kirmesten burin bolatugin.
2.Induktsiyalik, yagniy parazittin xojeyin menen kontaktinen juuap reaktsiyasi.
Xojeyin osimlik penen parazittin bir-biri menen katnasi osimliktin ustki kabatinan baslanadi. patogen sporalari osimliktin sirtki kabati jiltir, katti kutin yamasa mum menen kaplanganliktan olardin ishine kiriuge toskinlik jasaydi. Birak parazitler bul toskinlikti ustitsa tesikleri arkali otip lip jenedi. Kaplama tokima mexanikalik toskinlik bolip kalmastan, ol xar turli antibiotik zatlardi da ozinde saklaydi.Bular parazittin ishke kirmesinen buringi toskinliklar boladi. Parazit osimlik denesine kirip algannan keyin bir kansha toskinliklarga ushiraydi. Olardan en axmiyetlisi biologiyalik toskinlik yagniy antibiotikler bolip esaplaniladi.
Osimliklerdin korgauinda antibiotik zatlardan fitotsidler exmiyetli roldi oynaydi. Fitoptsid birinshi ret B.P. Tokin terepinen 1928 jili ashildi. Fitoptsidke osimliklerden islenip shigilatugin mikroorganizmlerdin rauajlaniuin toktatugin xem olardi oltiretugin xer turli duziliste bolgan tomen molekulali zatlarga aytiladi. Bunday zatlar piyazda, chesnokta t.b. osimliklerde kop boladi.
Antibiotik zatlarga fenol birikpeleride kiredi. Osimlikler ziyanlanganda,infektsiya kirgende kletkada polifenoloksidaza aktivlesip fenoldi zexerli xiponga shekem oksidleydi. Ziyatlangan jerde okisleniu reaktsiyasinan keyin fenollar menen xiponlar melanin payda etiude katnasadi, sogan baylanisli olgen kletkalar kara renge iye boladi. Patogenlerdin olgen tkanlarda kabit boliuin K.Myullerdin xem G.Bergerdin (1940) uyretiuleri jana zatlardin-fitoaleksinlerdin ashiliuina alip keledi. Fitoaleksinler-”fiton”osimlik xem “alekso”-atakani kaytariu,sokkini kaytariu degen sozlerden alingan bolip, osimliklerdin fitopatogenlermenen tiyiskennen(kontakti) keyin payda bolatugin xem korganiu uaziypasin atkaratugin,tomen molekulalik antibiotik zatlarga aytiladi. Sau tkanlarda fitoaleksinler bolmaydi. Olar antimikroblik,fungitoksikalik xem antinematodlik kesiyetke iye boladi. Fitoaleksinler nabit boliu aldinda turgan tiri kletkalardan payda boladi,birak onin jokari mugdari olgen tkanlarda korisedi. Fitoaleksinler fitopatogenlerdin osiuin toktatadi,olardin ekzofermentlerinin aktivligi peseyidi. Fitoaleksinler sobiliklarda-izoflavanondlar,paslenlarda-seskvi-terpenoidler, kurama gullerinde- poliatsetinler turinde boladi. Bir osimlikte birinshi fitoaleksinler payda boladi.


JUUMAK
Osimlik sirtki ortaliktin unamsiz tesirlerine (stressorlarga) karsi turiu kesiyetine iye boladi. Olarda korganiu kletka xem organ koleminde: a) anatomiyalik beyinlesiu(kutikula, mexanikalik tkanlar t.b.) b) arnauli korganiu organi (tikenler,tukler) v) fiziologiyalik reaktsiyalar g) korganiu zatlarin islep shigiu ( korganiu beloklari, ukglevodler,fitontsid,fitoaleksinler). Organizm koleminde xem populyatsiya koleminde boladi.
Stressorlardin kiska uakitlardagi tesiri netiyjesinde arnauli bolmagan shidamlilik mexanizmleri payda bolip,uzak uakitlar tesirinde arnauli mexanizmler payda boladi.