Lektsiya qan ha`m aylaniw sistemalarinin` jas o`zgesheligi ha`m gigienasi reje

Qannin` jasqa ta`n qa`siyetleri
Qan odamnin` jasqa qarap o`zgerip turadi, a`sirese bir yasqa shiqqan o`z qa`siyetlerine ko`re u`lken adamdikinen parq qiladi. Zatlar almasiwi, qan payda etiwshi organlardin` du`zilisi ha`m funktsiyasi, qan aylaniwi jasqa ta`n qa`siyetlerge baylanisli boladi. Bala qansha jas bolsa, zatlar almasiwi sonsha ku`shli boladi. Jan`a tuwilg`an balanin` ha`r kilogramm salmag`ina 150 sm<sup>3</sup>, kishkene balada 110 sm<sup>3</sup>, 7 jastag`i 12 jasqa shekem 70 sm³, 15 jastan baslap bolsa 65 sm³qan tuwri keledi.jan`a tuwilg`an balada qan dene salmag`inin` 15% in, bir jasli balada 11% in, 6 jastan 14 jasqa shekem 14%in, u`lken adamda 7% in quraydi. Ul balalarda ha`m u`lken jasli adamlarda qan mug`dari qizlar ha`m hayallarg`a salistirg`anda ko`birek boladi.
Jan`a tuwilg`an balada qannin` salistirma awirlig`i 1060 dan 1080 shekem, 2 jasli balada 1050, jas artiwi menen biraz ko`terilip, 1055-1062 ge jetedi ha`m turaqli saqlanadi.
Jan`a tuwlig`an balada eritrotsitler ko`p bolg`anliqtan qannin` jabisqaqlig`i 10-11 bolip, eki jasta 6 ga tu`sedi, u`lkenlerde 4 boladi. Jan`a tuwlig`an balanin` qan plazmasi ko`bi menen qannin` 50% in quraydi. Qan plazmasinda belok mug`dari u`lken adamdikinen kem, yag`niy 5,5-6,5% boladi. 7 jasta plazmadag`i beloklar mug`dari 6-7% ti quraydi.
Jan`a tuwlig`an balada plazma albuminlariga qarag`anda globulinlar mug`dari u`lkenlerdegige qarag`anda kem boladi. Eritrotsitlerdin` sho`giw reaktsiyasi (ROE-SOE) bir saatta 2 mm, na`restelerde saatina 4-8 mm, 7-11 jasta bir saatta 4-12 mm boladi. Jan`a tuwlig`an balanin` qan plazmasinda as duzi ha`m qanttin` mug`dari qarag`anda kem, 6 jasta u`lken adamdikine jetedi. Kaltsiy duzlari u`lken adamdikine qarag`anda ko`p boladi. Eritrotsitler mug`dari u`lken adamdikine qaraganda artiq bolip, 1 mm³ qanda 4,5-7,5 mln bolip, 12 jasta bu mug`dar u`lken odamdikine ten`lesedi. 12- 14 jasta eritrotsitler sani biraz artadi.
Jan`a tuwlig`an balalarda gemoglobin mug`dari 110- 114%, 100 g qanda 17-25 g boladi. Bala u`lken bo`lgan sayin gemoglobin mug`dari kemeyip, 1-2 jasta 80-90% boladi. Gemoglobin mug`dari, eritrotsitlerdin` ko`p boliwi balanin` taza hawada qansha boliwina baylanisli.
Jan`a tuwlig`an balalarda leykotsitlerdin` sani 1 mm³ qanda 10000 dan 20000 boladi, 12 jasta 10000 dan 12000 ge shekem kemeyedi. Mektep jasindag`i balalarda 1 mm<sup>3</sup> qanda 7-3 min`di quraydi. 3-7 jastan eytrofillar sani kem, limfotsitler sani bolsa birqansha ko`p boladi.
Balanin` jasi artiwi menen neytrofillar sani artip, limfotsitler sani kemeyedi. Neytrofillar ha`m qannin` fagotsitar funktsiyasi ham kem boladi. Baqsha jasindag`i balalardi juqpali keselliklerge tez shaliniwi qisman sol menen tariyplenedi. 8-9 jastan fagotsitar funktsiya artip, organizmnin` tu`rli keselliklerge shidamlilig`i asadi. adam sharshag`anda leykotsitlerbo`line baslaydi.
Trombotsitlerdin` sani ham jasqa qarap o`zgerib tu­radi. U`lken adamda 1 mm<sup>3</sup>qanda 200-400 min`, 1 jasqa shekem bolg`an balalarda 160-330 min`, 1 jastan 2 jasqa shekem 140-170 min`, 2 jastan 3 jasqa shekem 150-300 min`, 3 jastan 4 jasqa shekem 356-370 min` boladi. Qannin` uyiw tezligi barliq jastag`i balada bir qiyli bolip, 3-4 minutta qan laxtasi payda boladi.
Jan`a tuwilg`an balada qan su`yeklerdegi qiziljilikte jaratiladi. Bir jastan baslap qiziljilik may toqimasi menen almasa baslaydi, bul process da`slep san, u`lken baltir su`yeklerinde, keyinrek omirtqalarda baslanadi. Bes jastan qiziljiliktin` may toqimasi menen almasiwi adewir tezlesedi. 8 jasta baltir su`yeklerinin` yariminda qiziljilik ornin may toqimasi qaplaydi. 12-15 jastan baslap, qan payda boliwi u`lkenlerdikindey boladi. Bala tuwlig`annan son` talaq tez o`se baslaydi, awirlig`i 5 ayliqta 2 ese, 1 jasta 3 ese, 10-12 jasta 10 ese artadi.


Biz tarbiyashi pedagoglar, medicina xizmetkerleri ha`m ata-analar balalar salamatlig`i ushin qa`nsheli gu`respeyik bari-bir balalar ayrim kesellikler menen kesellenedi. Salamatliq turaqlilig`ina o`zinin` jaman ta`sirin asirip baratirg`an iqtisodiy ha`m basqa sebeplerdi ko`rip shig`amiz. Ma`selen: kambag`al shan`araqtag`i 3 jasli balalardin` rawajlang`anlig`i, mektepke tayarlig`i ha`m so`zge baylig`inin` da`rejesi u`lgili shan`araqtin` perzentlerinen 1 jil mu`ddet arqada ekenligi ma`lim boldi. Bala 14 jasqa jetkende bolsa olardin` 2 jasqa shekem parqi boladi.
Angliyada o`tkizilgen ta`jriybeler soni ko`rsetti pa`s ijtimoiy - iqtisodiy da`rejedegi shan`araqlardi 2 jasli balalarin u`yrengende olardin` ko`rsetken joqari na`tijeleri waqit o`tiwi menen pa`seyiwi ku`zetildi. Olar 10 jasqa jetkende u`lgili shan`araq perzentlerin 8 jasli balalarin ortasha da`rejesine ten` boladi. Bunnan tisqari: duris awqatlaniw bolmag`anlig`I sebepli Anna ha`m Daniel siyaqli balalar, jaslari u`lken insanlar kibi ishemik gipertoniya ha`m ju`rek keselliklerine shaliniwlari ko`birek. Solay etip balalardin` jaslig`indag`I unamsiz ta`sirler o`mirde olardin` keleshekte salamatlig`ina ta`sir ko`rsetedi. Tajriybeler soni ko`rsetti, Anna ha`m Daniellerdi o`miri dawaminda ijtimoiy da`rejesi assa da, bul siyaqli faktorlar o`z ta`sirin ko`rsetpey qoymaydi. Joqaridag`i mag`luwmatlardan kelip shig`ip sheshim qabil etiw mumkin, pa`s ijtimoiy da`rejeli shan`araqta u`lken bolip, joqari da`rejedegi ijtimoiy qatlam ag`zalarina qosilg`an balalar salamatlig`i ta`repten ijtimoiy kelip shig`iwi joqari da`rejedegi balalardan farq qiladi.¹