lersiya – Tema boyan o’simliginin’ morfologiyasi

- -

4- Lersiya
4 – Tema BOYAN O’SIMLIGININ’ MORFOLOGIYASI
Режe:
Kirisiw
1. Boyan o’simliginin’ vegetative organlarinin’ du’zilisi
2. Boyan o’simliginin’ genetativ organlarinin’ du’zilisi
Adebiyatlar: 1,2,3
Kirisiw.
Boyan ( Glucyrrhiza) tuwisi ( Mustafaev,2002j,427-428 betler). Biyikligi 70-100 sm bolg’an ko’p jilliq o’simlik. Ilimde onin’ 18 tu’ri belgili bolip, sonnan 5 tu’ri Orta Aziyada ken’ tarqalg’an. O’zbekistanda bul tuwistin’ biyikligi 50-80 sm bolip, tog’ayzarliqlarda, suwg’arilatug’in maydanlarda, da’rya boylarinda, lalmikar ( suwg’arilmaytug’in) jerlerde tarqalg’an boyan (G.glabra), taw ha’m taw aldi zonalarinda jabayi ot-sho’p sipatinda ushirasatug’in tikenli boyan (G.apera) dep atalatug’in tu’rleri ken’ tarqalg’an. Xaliq xojalig’inda sobiqlilar tuqimlasinin’ tu’rleri ju’da’ u’lken a’hmiyetke iye o’simlikler bolip esaplanadi.En’ a’hmiyetlisi onin’ barliq organlarinda beloktin’ ko’pligi, tamirinda azotti toplawshi bakteriyalardin’ boliwi ( atmosfera quraminda erkin azotti o’zlestiriwi) ayriqsha atap o’tiw za’ru’r.Bul tuwistin’ o’simlikleri a’hmiyetli aziq-awqat ha’m ot-jem egin, topiraqta azotti toplawi sebepli a’hmiyetli agrotexnikaliq a’hmiyetke iye.
Sobiqlilardin’ quraminda tirishilik ushin za’ru’r bolg’an aminolislotalar, ksarbonlar, vitamin, kaliy, fosfor, magniy ha’m basqada ko’p quramali birikpeler boliwi menen basqa o’simliklerden ayirmashiliqlarg’a iye. Sonday-aq olar nektarg’a bay bal beriwshi o’simlikler qatarina kiredi, al gey paralari bolsa ju’da’ shirayli gu’lleytug’in ko’rkemli o’simlikler bolip esaplanadi. Xaliq xojalig’inin’ 20 dan artiq tarawi ushin boyan o’simliginin’ shiyki zati ushin talap u’lken. Onin’ tamirinda alkoloydlar, glyukozidler, saponin, flabinoid, ha’r tu’rli qantlar, kraxmal ha’m basqa sanaat ushin a’hmiyetli zatlar alinadi. Ashshi boyan tamiri kem alkagolli ishimlikler ( pibo), binolar, konditer o’nimlerin tayarlawda, ha’r qiyli tush, akbariym boyawlari, qag’azdin’ arnawli tu’rlerin tayarlawda, asqazan – ishek , bu’yrek, teri kesellikleri, dem aliw jollari ayazlaw keselliklerin emlewde, ha’r-qiyli da’ri-da’rmaqlar tayarlawda qollaniladi.
Ashshi boyan en’ a’yyemgi da’rilik o’simliklerden bolip, onan alinatug’in da’rinin’ insane organizmine ta’siri bu’yrek u’sti bezleri islip shig’aratug’in kartizon garmoninin’ ta’sirine uqsas.