Lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti

1.O'ZBEKISTON TASHQI IQTISODIY ALOQALARINING HOZIRGI HOLATI
O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari bugungi kunda hukumatning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va uning raqobatbardoshligini oshirish borasidagi sa’y-harakatlari bilan muhim o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Mamlakat so‘nggi yillarda savdo aloqalarini diversifikatsiya qilish, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, texnologik va boshqaruv tajribasini oshirish borasida sezilarli yutuqlarga erishdi.

Rasm(stat.uz)
O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri uning mintaqaviy iqtisodiy bloklarga qo‘shilish harakatlaridir. 2021-yilda O‘zbekiston Turkiy kengashga a’zo bo‘lib, uning maqsadi a’zo davlatlar o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik va integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan. O‘zbekiston ham Osiyo infratuzilma investitsiyalari banki (AIIB) va Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish istagini bildirdi.
O‘zbekiston mintaqaviy iqtisodiy bloklardan tashqari boshqa davlatlar bilan ham ikki tomonlama savdo bitimlarini faol ravishda davom ettirmoqda. 2020-yilda O‘zbekiston Singapur bilan erkin savdo shartnomasini imzoladi, bu O‘zbekistonning Osiyo davlati bilan imzolagan birinchi shunday kelishuvidir. Bitim savdo to‘siqlarini kamaytirish va kengroq iqtisodiy hamkorlikni rag‘batlantirish orqali ikki davlat o‘rtasidagi savdo va sarmoyani oshirishga qaratilgan.
O‘zbekiston ham energetika, tog‘-kon sanoati, qishloq xo‘jaligi va turizm kabi qator sohalarga xorijiy sarmoya kiritishni faol izlab kelmoqda. 2020-yilda O‘zbekiston Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi boshchiligidagi konsorsium bilan mamlakatdagi gaz konlarini o‘zlashtirish bo‘yicha 2 milliard dollarlik sarmoyaviy bitim imzoladi. O‘zbekiston qayta tiklanadigan energetika sohasiga, jumladan quyosh va shamol energetikasiga ham faol xorijiy sarmoya kiritmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekistonda ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlar valyuta ayirboshlash rejimini liberallashtirish, byurokratik qog‘ozbozlikni kamaytirish va moliyalashtirish imkoniyatlarini yaxshilashni o‘z ichiga oladi. Buning natijasida O‘zbekiston so‘nggi yillarda, xususan, energetika va tog‘-kon sanoati sohalariga katta miqdorda xorijiy sarmoyalarni jalb qildi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va raqobatbardoshligini oshirish borasidagi sa’y-harakatlari tufayli O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari jiddiy o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Mintaqaviy iqtisodiy bloklarga qo‘shilish, o‘zaro savdo kelishuvlarini amalga oshirish, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish orqali O‘zbekiston barqaror iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga erishish uchun o‘zini namoyon qilmoqda.
Energetika, neft-gaz, geologiya, transport, y o ‘l qurilishi, qishloq va suv kichimlik suvi va issiqlik ta’minoti hamda boshqa qator tarmoqlarda chuqur tarkibiy islohotlar boshlandi. Sanoatning 12 ta yetakchi tarmog‘ida modernizatsiyalash va raqobatdoshlikni kuchaytirish dasturlari jadal amalga oshirilmoqda. Natijada o ‘tgan yili iqtisodiy o ‘sish 5,6 foizni tashkil etdi. Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, eksport - 28 foizga ko‘paydi. Oltin-valyuta zaxiralarimiz 2019-yil davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard dollarga yetdi.³
O'zbekistonning asosiy savdo sheriklari qatoriga qo'shni davlatlar ham, uzoqroqdagi davlatlar ham kiradi. Tarixan O‘zbekiston iqtisodiyoti boshqa sobiq Ittifoq respublikalari, xususan, Rossiya va Qozog‘iston bilan chambarchas bog‘langan, biroq mamlakat so‘nggi yillarda savdo aloqalarini diversifikatsiya qilishga faol intilmoqda..
Rossiya: Rossiya Oʻzbekistonning ikkinchi yirik savdo sherigi boʻlib, mamlakat umumiy savdosining 14% dan ortigʻini tashkil etadi. Ikki davlat tarixan yaqin iqtisodiy aloqalarga ega bo‘lib, O‘zbekiston Rossiyaga katta miqdorda gaz, paxta va oltin eksport qiladi. Qozog‘iston: Qozog‘iston O‘zbekistonning uchinchi yirik savdo sherigi bo‘lib, mamlakat umumiy savdosining 11% dan ortig‘ini tashkil etadi. Ikki davlat oʻrtasida uzoq chegaradosh va muhim savdo aloqalari, xususan, transport va logistika sohalarida mavjud.

Turkiya: Turkiya Oʻzbekistonning toʻrtinchi yirik savdo sherigi boʻlib, mamlakat umumiy savdosining 7% dan ortigʻini tashkil etadi. Ikki davlat iqtisodiy aloqalarni kengaytirishga faol intilmoqda, Turkiya O‘zbekistonning energetika va infratuzilma sohalariga sarmoya kiritmoqda.Janubiy Koreya: Janubiy Koreya O‘zbekistonning beshinchi yirik savdo sherigi bo‘lib, mamlakat umumiy savdosining 5% dan ortig‘ini tashkil etadi. Ikki davlat oʻrtasida, xususan, energetika va togʻ-kon sanoati sohasida muhim savdo aloqalari mavjud.
O‘zbekiston boshqa davlatlar, xususan, Osiyo va Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalarini kengaytirishga ham faol intilmoqda. Mamlakat bir qator erkin savdo shartnomalari, jumladan, Singapur va Isroil bilan imzolangan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi va Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish istagini bildirgan.
O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari bugungi kunda hukumatning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va uning raqobatbardoshligini oshirish borasidagi sa’y-harakatlari bilan muhim o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Mamlakat so‘nggi yillarda savdo aloqalarini diversifikatsiya qilish, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, texnologik va boshqaruv tajribasini oshirish borasida sezilarli yutuqlarga erishdi.
O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri uning mintaqaviy iqtisodiy bloklarga qo‘shilish harakatlaridir. 2021-yilda O‘zbekiston Turkiy kengashga a’zo bo‘lib, uning maqsadi a’zo davlatlar o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik va integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan. O‘zbekiston ham Osiyo infratuzilma investitsiyalari banki (AIIB) va Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish istagini bildirdi.
O‘zbekiston mintaqaviy iqtisodiy bloklardan tashqari boshqa davlatlar bilan ham ikki tomonlama savdo bitimlarini faol ravishda davom ettirmoqda. 2020-yilda O‘zbekiston Singapur bilan erkin savdo shartnomasini imzoladi, bu O‘zbekistonning Osiyo davlati bilan imzolagan birinchi shunday kelishuvidir. Bitim savdo to‘siqlarini kamaytirish va kengroq iqtisodiy hamkorlikni rag‘batlantirish orqali ikki davlat o‘rtasidagi savdo va sarmoyani oshirishga qaratilgan.
O‘zbekiston ham energetika, tog‘-kon sanoati, qishloq xo‘jaligi va turizm kabi qator sohalarga xorijiy sarmoya kiritishni faol izlab kelmoqda. 2020-yilda O‘zbekiston Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi boshchiligidagi konsorsium bilan mamlakatdagi gaz konlarini o‘zlashtirish bo‘yicha 2 milliard dollarlik sarmoyaviy bitim imzoladi. O‘zbekiston qayta tiklanadigan energetika sohasiga, jumladan quyosh va shamol energetikasiga ham faol xorijiy sarmoya kiritmoqda.⁴
Bundan tashqari, O‘zbekistonda ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlar valyuta ayirboshlash rejimini liberallashtirish, byurokratik qog‘ozbozlikni kamaytirish va moliyalashtirish imkoniyatlarini yaxshilashni o‘z ichiga oladi. Buning natijasida O‘zbekiston so‘nggi yillarda, xususan, energetika va tog‘-kon sanoati sohalariga katta miqdorda xorijiy sarmoyalarni jalb qildi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va raqobatbardoshligini oshirish borasidagi sa’y-harakatlari tufayli O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari jiddiy o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Mintaqaviy iqtisodiy bloklarga qo‘shilish, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish orqali O‘zbekiston barqaror iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga erishish uchun o‘zini namoyon qilmoqda.
Asosiy savdo sheriklari
O'zbekistonning asosiy savdo sheriklari qatoriga qo'shni davlatlar ham, uzoqroqdagi davlatlar ham kiradi. Tarixan O‘zbekiston iqtisodiyoti boshqa sobiq Ittifoq respublikalari, xususan, Rossiya va Qozog‘iston bilan chambarchas bog‘langan, biroq mamlakat so‘nggi yillarda savdo aloqalarini diversifikatsiya qilishga faol intilmoqda.Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilda O‘zbekistonning yetakchi beshta savdo hamkori:
Xitoy: Xitoy Oʻzbekistonning eng yirik savdo sherigi boʻlib, mamlakat umumiy savdosining 17% dan ortigʻini tashkil etadi. Ikki davlat o‘rtasida sezilarli iqtisodiy aloqalar mavjud, Xitoy O‘zbekistonning energetika va infratuzilma sohalariga katta sarmoya kiritadi.
Rossiya: Rossiya Oʻzbekistonning ikkinchi yirik savdo sherigi boʻlib, mamlakat umumiy savdosining 14% dan ortigʻini tashkil etadi. Ikki davlat tarixan yaqin iqtisodiy aloqalarga ega bo‘lib, O‘zbekiston Rossiyaga katta miqdorda gaz, paxta va oltin eksport qiladi. Qozog‘iston: Qozog‘iston O‘zbekistonning uchinchi yirik savdo sherigi bo‘lib, mamlakat umumiy savdosining 11% dan ortig‘ini tashkil etadi.
O‘zbekiston boshqa davlatlar, xususan, Osiyo va Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalarini kengaytirishga ham faol intilmoqda. Mamlakat bir qator erkin savdo shartnomalari, jumladan, Singapur va Isroil bilan imzolangan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi va Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish istagini bildirgan.Tashqi savdoda ishtirok etuvchi asosiy tarmoqlar va tarmoqlar Oʻzbekiston iqtisodiyoti asosan tabiiy resurslar, jumladan, neft, gaz, oltin va paxta hisobiga taʼminlanadi. Natijada mamlakatning tashqi savdoda ishtirok etuvchi asosiy sanoat va tarmoqlari ana shu resurslar bilan chambarchas bog‘langan. Yuqorida O‘zbekistonda tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchi asosiy sanoat va tarmoqlarning ayrimlari keltirilgan.⁵
Hozirgi vaqtda qurilish sohasi iqtisodiyotning muhim «drayver»laridan biriga aylandi. Bu sohaning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 6 foizdan oshgani ham bu fikrni yaqqol tasdiqlab turibdi. Ushbu tarmoqni yanada rivojlantirish uchun qurilishga oid normalarni xalqaro standartlar bilan uyg‘unlashtirish, zamonaviy qurilish texnologiyalari va materiallarini tatbiq etish, soha uchun kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish zarur. Shuningdek, tenderlar o‘tkazishning aniq mezonlarini ishlab chiqish va sohada axborot texnologiyalarini keng joriy etish kerak.
“Xalqaro ekspertlarning xulosasiga ko‘ra, infratuzilmani yaxshilash, moslashuvchan tariflar qo’llash va yangi istiqbolli yo‘nalishlarni shakllantirish hisobidan bizda tranzit salohiyatini hozirgi 7 million tonnadan 16 million tonnaga yetkazish imkoniyati mavjud.
Yana bir muhim masalaga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Aholi daromadlarini oshirish, qo‘shimcha ish o ‘rinlari yaratish, mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun bizga yangiyangi bozorlar kerak.
Buning uchun bozor iqtisodiyoti va davr talablariga mos ko‘plab qonun va qarorlarni qabul qilyapmiz. Lekin, afsuski, ularni ijro etadigan ko‘pgina amaldorlar hali ham eskicha ish uslubi, rasmiyatchilik va befarqlikdan qutulgani yo’q
Ochiq bozor - mahsulot sifatini oshirish, tannarxni pasaytirish, yangi texnologiyalar olib kelishga majbur qiladi, bozor islohotlarini jadal rivojlantiradi. Sodda qilib aytsak, jahon ishlab chiqarish tizimiga, dunyo bozori talablariga va iqtisodiy integratsiya jarayonlariga hamohang bo'lishimiz lozim. Muloqot va raqobatga tayyor bo’lish uchun tarmoq rahbarlari o’z ustida tinimsiz ishlashi shart.” ⁶
Mana, nima uchun bizga iqtisodiy integratsiya kerak!