Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

Ishlab chiqarish

Ishlab chiqarish

Ishlab chiqarish

Mahsulot tan-

jarayonidagi

resurslarining

hajmini o`zga-

narxiga olib

ishtirokiga ko`ra

manbaiga ko`ra

rishiga nisbatan

borilishiga ko`ra

Ishlab

Ichki

O`zgaruvchan

Bevosita

chiqarish

xarajatlar

xarajatlar

xarajatlar

xarajatlari

Noishlab

Tashqi

O`zgarmas

Bilvosita

chiqarish

xarajatlar

xarajatlar

xarajatlar

xarajatlari

Xo`jalik-moliyaviy faoliyati natijasida yuzaga keladigan
Mahsulot tannar-xiga kiritiladigan xarajatlar

Davr xarajatlari

Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar

Favqulodda zararlar

11.1-chizma. Firma хarajatlarining turkumlanishi
193

Ikkinchi bir хarajat turlari bir nеcha хil mahsulot yetishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, o`simlikchilikda yer haydash traktorlarining amortizatsiyasi), ularga kеtgan хarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to`g`ri kеladi. Bunday хarajatlar bilvosita ishlab chiqarish хarajatlari dеb yuritiladi.

Xarajatlar yo`nalishiga ko`ra tashqi va ichki xarajatlarga bo`linadi. Tashqi xarajatlarga tashqi to`lovlar, tashqi mol etkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektr energiyasi, gaz) to`lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi.
Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi:

1. tadbirkorning o`ziga tegishli resurslarga bo`lgan xarajati;

   
   

2. tadbirkorlik qobiliyatiga to`g`ri keladigan va tadbirkorga tegishli bo`lgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iqtisodiy foydani olamiz.

   
   

Tashqi va ichki xarajatlarning yig`indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog`liq yo`qotilgan imkoniyatlardir.

Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma′lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. Shu sababli firma mavjud resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e′tibor beradi.

Qaytarilmaydigan xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bo`lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta′sir qilmaydi. Masalan, firma 100 mln. so`mga maxsus uskuna sotib oldi, lekin bu uskuna umuman kerak bo`lmay qoldi. Undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu uskunani 60 mln. so`mga sotib, 40 mln. so`m zarar ko`rdi. Bunda 40 mln. so`m qaytarilmaydigan xarajat
hisoblanadi va firmaning harakatiga ta`sir qilmaydi.
194
11.3. O`zgarmas, o`zgaruvchan, o`rtacha va chekli xarajatlar

O`zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan xarajatlardir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o`zgarmaydigan xarajatlar). O`zgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta′mirlash, ma′muriy xarajatlar kiradi. O`zgarmas xarajatlar (TFC) chizig`i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.2-rasm).

TFC
TFC

Q
11.2-rasm. O`zgarmas (TFC) xarajatlar chizig`i grafigi
O`zgaruvchan xarajatlar (TVC - Variable Costs) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lgan xarajatlar, ya′ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda o`zgaradigan xarajatlar. O`zgaruvchan xarajatlar Q ga bog`liq funksiya bo`lib, TVC(Q) ko`rinishida yozilishi mumkin. O`zgaruvchan xarajatlar (TVC) chizig`i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.3-rasm).

TVC

TVC


Q1 Q
Optimal ishlab chiqarish hajmi
11.3-rasm. O`zgaruvchan (TVC) xarajatlar chiziqlari grafigi
195
O`zgaruvchan xarajatlarga xomashyoga, elektr energiyasiga, gazga, yordamchi materiallarga bo`lgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi.

Umumiy xarajatlar (TC - Total Costs) - qisqa muddatli orliqda ma′lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlarning yig`indisiga teng: TC  TFC  TVC(Q) .
Bu yerda: TFC- o`zgarmas xarajatlar, TVC(Q) - o`zgaruvchan xarajatlar.
Umumiy xarajatlar ba′zi hollarda TC o`rniga C bilan ham belgilanadi. Grafik ko`rinishda umumiy xarajat chizig`i o`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlar chiziqlarini qo`shish bilan hosil qilinadi (11.4-rasm).


TC, TVC,

TFC

TC


TVC
TFC
Q

11.4-rasm. Umumiy xarajatlar grafigi
O`rtacha o`zgarmas xarajatlar (AFC - Average Fixed Costs) - bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan o`zgarmas xarajat bo`lib, u quyidagicha aniqlanadi:
AFC (Q)  ^TFC_Q
O`rtacha o`zgarmas xarajatlar mahsulot hajmi oshishi bilan kamayib boradi.

O`rtacha o`zgaruvchan xarajatlar (AVC - Average Variable Costs) - bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotga to`g`ri keladigan o`zgaruvchan xarajatlar bo`lib, u o`zgaruvchan xarajat miqdorini ishlab
196
chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. O`rtacha xarajatlar firma optimal texnologik razmerga (optimal ishlab chiqarish hajmiga) erishganda o`zining minimal qiymatiga erishadi, ishlab chiqarish hajmi yana oshsa, o`rtacha xarajatlar ham oshib boradi (bu yerda boshqarishning murakkablashuvi, samarali bo`lmagan resurslardan foydalanish, o`zgaruvchan xarajatlarni oshishiga sabab bo`ladi).

O`rtacha o`zgaruvchan xarajat firma faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida firma faoliyatining samaradorligi, firmaning muvozanat holati va kelajakdagi istiqboli (ishlab chiqarishni kengaytirish, qisqartirish yoki tarmoqdan chiqish) belgilanadi.

O`rtacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo`lish yo`li bilan aniqlash mumkin: <sup>ATC  TC</sup><sub>Q</sub> yoki o`rtacha o`zgarmas (AFC) va o`rtacha o`zgaruvchan (AVC) xarajatlarni

qo`shish yo`li bilan aniqlanadi:	ATC  AFC  AVC 	(TFC  TVC)	.
		Q

ATC , AFC va AVC chiziqlarining grafikdagi ko`rinishi quyidagi rasmda keltirilgan (11.5-rasm).