Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

MR1  MC1  4 ; 40  2 Q1 Q2  4 dan.
Birinchi firmaning ishlab chiqarish chizig`i Q1 (Q2 ) ni topamiz:
Q1 18	1	Q2	(1).
2
Xuddiy shunday hisob-kitoblar orqali ikkinchi firmaning ishlab
chiqarish chizig`ini aniqlaymiz: ^Q2 ^18 				1	Q1	(2).
				2

Ishlab chiqarishning muvozanat hajmlarini (1) va (2) tenglamalarni bir-biriga tenglashtirib echib topamiz, nima uchun deganda muvozanat hajmlar birinchi va ikkinchi firmalarning ishlab chiqarish chiziqlari

kesishgan nuqtaning koordinatalari Q₁ va Q₂ lar hisoblanadi:

18	1	Q2	18	1	^^Q1; Q2  Q1 .
2			2
(1) ifodaga Q2  Q1 ni qo`ysak,						Q1 18	1	Q1 12 .
						2
Demak, muvozanatli ishlab chiqarish hajmi quyidagicha: Q1  Q2 12 .
Demak, ikkala			firma		tomonidan	ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi

Q  Q₁  Q₂  24 birlik va mahsulot narxi P  40 Q 16 .
Umumiy foydani aniqlaymiz:   ₁  ₂ .
Birinchi firmaning foydasi quyidagiga teng: ₁ 144 . 4 12 12 16 
Ikkinchi firmaning foydasi esa ₂ 144 ga teng.
Umumiy foyda miqdori   ₁ ₂ 288 ga teng. Kurno chiziqlarini va Kurno muvozanatini grafikda tasvirlaymiz144  144 
(16.6-rasm).

285

Q₂ (Q₁ )

_Q1

36
	Q2 (Q1)
30
		Kurno muvozanati
20
18	А	Raqobatlashgan
		E(12,	muvozanat
12
9			Q1 (Q2)
	Shartnoma
	chizig`i	B
	9	12 18 20	30	36 Q2

16.6-rasm. Bozordagi duopoliyani ifodalovchi grafik
Rasmda Q₁ (Q₂ ) chizig`i birinchi firmaning Kurno chizig`i.
chiziq ikkinchi firmaning Kurno chizig`i. Kurno chiziqlari kesishgan E nuqta, Kurno muvozanatini bildiradi. Bu nuqtada har bir firma o`z raqobatchisining ishlab chiqarish hajmi berilganda o`z foydasini maksimallashtiradi.
Ikkita firma bir-biri bilan raqobatda ekanligini yuqorida faraz qilgan edik. Endi faraz qilaylik, ikkala firma birgalikda kelishib harakat qilsin. Ular o`zlarining ishlab chiqarish hajmlarini umumiy foydani maksimallashtiradigan qilib tanlaydi va olingan foydani teng bo`lib olishsin. Bunday kelishib harakat qilishni trestga qarshi (qo`shilib harakat qilishga qarshi) qonun ishlamaganda amalga oshirish mumkin. Ma′lumki, umumiy foydani maksimallashtirish mumkin, agarda ular umumiy chekli daromad bilan umumiy chekli xarajatni tengligini ta`minlaydigan umumiy ishlab chiqarish hajmiga erishsa, ya′ni MR  MC 4 bo`lsa.
Ikkala firmaning umumiy daromadi:
286

	TR  PQ  (40Q)Q  40Q Q^2			ga teng.	Chekli daromad
MR 		R	 ^40  ^2 ^Q ; MR  MC 4 dan	240Q 4	va bundan umumiy
		Q

foydani maksimallashtiradigan umumiy ishlab chiqarish hajmi Q 18 . Endi aytish mumkinki, ikkala firmaning ishlab chiqarish hajmlari
yig`indisi 18 birlikni beradigan har qanday ishlab chiqarish hajmlari umumiy foydani maksimallashtiradi.
Q<sub>1</sub>  Q<sub>2</sub> 18 tenglamani ifodalovchi chiziq kontrakt chizig`i bo`lib, u ikkala firmaning umumiy ishlab chiqarish hajmi 18 ni beradigan va umumiy foydani maksimallashtiruvchi har xil ishlab chiqarish hajmlari ( Q<sub>1</sub> va Q<sub>2</sub> ) kombinatsiyalarini ifodalaydi.
Ushbu kontrakt chizig`i ham yuqoridagi rasmda keltirilgan (AB) chizig`i. Firmalar teng miqdorda mahsulot ishlab chiqarib, umumiy

foydani teng bo`lib olishlari mumkin, ya′ni Q1  Q2	9 .
Tovar narxi P 22 ga teng.18  40 	Firmalarning umumiy

foydasini hisoblaydigan bo`lsak, u  324 pul birligiga teng bo`ladi. Demak, firmalar kelishib harakat qilsa, Kurno muvozanati holatida oladigan foydadan ko`proq foyda olishi mumkin bo`ladi. 4 18 18  22 

Ko`rinib turibdiki, agar ikkala firma kelishib harakat qilsa, Kurno muvozanati holatidagi ishlab chiqarish hajmidan kamroq hajmda mahsulot ishlab chiqarib maksimal foyda olishi mumkin. Demak, duopolistik bozordagi Kurno muvozanati holati ikkala firma uchun raqobatlashgan bozor muvozanati holatiga ko`ra yaxshiroq, lekin kelishib harakat qilishga nisbatan foydali emas. Raqobatlashgan bozordagi mahsulot miqdori MC  P shartga ko`ra aniqlanadi va MC<sub>1</sub> = MC<sub>2</sub> = MC = 4 bo`lgani uchun 4 = 40 – Q, bundan Q=36.

Tovar narxi P 4 pul birligiga teng. Firmalar raqobatlashgan bozorda harakat qilganda, umumiy foyda nolga teng. Chunki chekli xarajat o`zgarmas bo`lib 4 ga teng.
287

Qisqa xulosalar
Raqоbatlashgan mоnоpоlistik bоzоridagi talab chizig`i elastikligi raqоbatlashgan bоzоrdagi talab chizig`i elastikligidan pastrоq, ammо sоf mоnоpоliyadagi talab chizig`i elastikligidan yuqоrirоq bo`ladi. Raqоbatlashgan mоnоpоlistik bоzоrda talab chizig`ining elastiklik darajasi raqоbatchilar sоniga va mahsulоtning turlari sоniga bоg`liq. Raqоbatchilar va mahsulоt turlari qancha ko`p bo`lsa, talab chizig`ining elastiklik darajasi shuncha yuqоri bo`ladi.
Oligopolistik firmalar ko`proq narxlarni barqaror bo`lishini, yoki narx qattiq o`rnatilgan bo`lsa, uni o`zgartirmaslikka harakat qiladilar. Bozor talabi va xarajatlar pasayganda ham firmalar narxni o`zgartirishga (kamaytirishga) shoshilmaydilar, nima uchun deganda narxni birorta firma tomonidan pasaytirilishi ―narxlar jangi‖ga olib kelishi mumkin, ya′niboshqa firmalar ham bozordagi ulushini yo`qotmaslik uchun narxlarni pasaytirishga harakat qiladi. Bozor talabi va xarajatlar oshganda ham firmalar narxni oshirishdan cho`chiydilar, bordi-yu ular narxni oshirsa boshqa firmalar o`z narxlarini oshirmasligi mumkin.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Raqobatlashgan monopol bozor muvozanatini belgilovchi ko`rsatkichlar nimalardan iborat?

2. Raqobatlashgan monopol bozorning samaradorligi to`g`risida so`zlab bering.

   
   

2. Oligopolistik bozor qanday xususiyatlarga ega?

   
   

2. ―Narxlar jangi‖ orqali oligopolistik bozor muvozanati shartini tushuntiring.

   
   

2. Kurno muvozanatini izohlab bering.

   
   

2. Duopolik bozorda harakat qilayotgan firmalar uchun quyidagilardan qaysi biriga erishish afzalroq: Kurno muvozanatiga, raqobatlashgan muvozanatga va kelishgan holda harakat qilishga?

   
   

2. ―Qamalga shaxs muammosi‖ nimani bildiradi va uni iqtisodiy masalalarni echishga qo`llash tartibini tushuntirib bering.

   
   

2. Narx belgilashda liderlikning ahamiyati nimalardan iborat?

   
   

288

9. Kelishuv echimi deganda nimani tushunasiz?

   
   

9. Lider firma bozordagi o`z ulushini qanday aniqlaydi?

   
   

Asosiy adabiyotlar ro`yxati

7. Campbell R. McConnel, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn. Microeconomics: Principles, Problems and Policies. -19 th ed. – New York. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2015. P. 604.

   
   

8. Аддреу ас-Колелл и др. икроэкономическая теория.

Учебник. – .: Дело и Сервис, 2016. - 630 стр.

9. Тарануха .В. икроэкономика. Учебник. – .: Дело и
Сервис, 2011. - 580 стр.

10. Пиндайк Р., Рубинфильд Д. икрэкономика. / Пер. с англ. –

    
    

СПб.: Питер, 2011. - с. 608.

11. Нуриев Р. . Курс микроэкономики: учебник/ 2-е изд. – .:

Норма, 2012. - с. 576.

12. Sаlimov B.T., Muхitdinovа U.S., Mustаfаkulov Sh.I., Sаlimov B.B. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. – T.: TDIU, 2005. - 230 b.

    
    

289

XVII Bob. МЕҲНАТ БОЗОРИ ВА КОРХОНАЛАРДА МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ
17.1. Raqobatlashgan mehnat bozori
Ishlab chiqarish omillari bozori deganda, mehnat, xom ashyo, kapital, yer va boshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va taklif iste′mol tovarlari bozori ta′sirida shakllanadi. Shuning uchun ham resurslarga bo`lgan talab hosila talab
bo`lib, firmaning ishlab chiqarish hajmidan va uning xarajatlariga bog`liq. Ishchi kuchiga bo`lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi.
Faraz qilaylik, firma ishlab chiqarish omillaridan foydalanib mahsulot ishlab chiqaradi. Boshqaruvchi firmaga yana qo`shimcha qancha ishchi kuchini yollashni aniqlamoqchi. Buning uchun firma har bir qo`shimcha ishchi kuchini yollashdan qancha daromad olishni va ushbu birlik yollangan ishchi kuchidan foydalanish uchun qancha xarajat ketishini bilishi kerak bo`ladi. Qo`shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo`shimcha daromad mehnatning chekli daromadliligi deyiladi va u MRP_L orqali belgilanadi.
Mehnatning chekli daromadliligi MRP_L ning iqtisodiy ma′nosi shundan iboratki, ya′ni u qo`shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini (MP_L ) , qo`shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo`shimcha daromad MR ga ko`paytirish orqali aniqlanadi: MRP<sub>L</sub>  MP<sub>L</sub>  MR (1), bu yerda MRP<sub>L</sub> - mehnatning chekli daromadliligi; MP<sub>L</sub> - mehnatning chekli mahsuloti; MR - chekli daromad.
Ushbu muhim bo`lgan (1) munosabat iste′mol bozori raqobatlashganmi yoki yo`qmi har qanday raqobatlashgan omillar bozori uchun o`rinlidir. Masalan, kapital bozori uchun: MRP_K  MP_K  MR, bu yerda MRP_K - kapitalning chekli daromadliligi; MP_K - kapitalning
290

chekli mahsuloti; MR - chekli daromad. Yer bozori uchun:

MRP_t  MP_t  MR .
Raqobatlashgan bozor sharoitida chekli daromad bozor narxiga teng, ya′ni MR  P bo`lgani uchun, chekli mehnat daromadliligi quyidagicha aniqlanadi: MRP<sub>L</sub>  MP<sub>L</sub>  P, (2).
Chekli daromadning kamayish qonuniga ko`ra, mehnatning chekli mahsuloti ish vaqti uzayishi bilan kamayib boradi. Demak, MRP_L chizig`i narx o`zgarmasa ham pastga qarab yo`nalgan bo`ladi (17.1-rasm).