Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

R2		E2
U2
	t0 t1	t2	B
			N

17.7-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t₀,

0t₁, 0t₂ lar bo`sh vaqt, t<sub>0</sub>N, t<sub>1</sub>N va t<sub>1</sub>N lar ish vaqti
Agar biz M<sub>1</sub> N budjet chizig`iga parallel bo`lgan va U<sub>1</sub> befarqlik
chizig`i bilan kesishadigan AB byudjet chizig`ini o`tkazsak, daromad va o`rnini bosish samarasini aniqlashimiz mumkin.
296
O`rnini bosish samarasi bo`sh vaqtni qisqarishi va ish vaqtining ortishi natijasida daromadning o`sishi bilan ifodalanadi, ya′ni, ma`lum

miqdordagi bo`sh vaqt ish vaqti bilan almashtiriladi. 17.7-rasmda bu t₂

dan t0 ga	siljishini ifodalaydi, ya′ni, ish vaqti T1  24  t2 dan
T2  24  t0	gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi bilan birga dam

olishning - shaxsning ma`naviy o`sishi uchun kerak bo`ladigan bo`sh vaqtning ham qimmati oshadi. Daromad samarasi (bo`sh vaqtning ortishi)

teskari yo`nalishda bo`lib, u ^t0 ^t1 oraliq bilan ifodalanadi t₀  t₁ .

Natijaviy o`zgarish t1t2 oraliqqa teng.
Ish haqining bunday o`sishida o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori bo`ladi. Bundan shu kelib chiqadiki, birinchidan, ish haqining o`sishi, ish vaqtini ortishiga olib keladi; ikkinchidan, individual shaxsning mehnat taklifi musbat yotiqlikka ega (17.8-rasm).

W, so’m/soat
_W2 SL

W1

24-t2	24-t1	Bir kundagi
		soatlar

17.8-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi
Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib borishi, uni shaxs uchun bo`lgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib o`tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma′noga ega emas. Bo`sh vaqtni qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o`rnini bosish samarasidan oshib ketadi (17.9-rasm). Natijada ish
vaqti T₂  24  t₂ dan T₁  24  t₁ gacha qisqaradi.
297
Daromad,


so’m

M₁

A
M
R1	E0	E1
R0
R2		E2	U2	U1
0		B		Umumiy vaqt,
	t0	t2 t1	N	soat/kun

17.9-rasm. Daromad samarasi o`rnini bosish samarasidan ortiq bo`lgan hol, 0t₀, 0t₁, 0t₂ lar bo`sh vaqt, t<sub>0</sub>N, t<sub>2</sub>N va t<sub>1</sub>N lar ish vaqti
Shaxsning bo`sh vaqti esa 0t₂ dan 0t₁ ga o`sadi. Bo`sh vaqt qimmatini ortishi, ish haqi oshganda individual shaxsning mehnat taklifi chizig`i manfiy yotiqlikka ega bo`ladi (17.10-rasm).

W, so’m/soat


W
W

S_L

T1	T2	Bir kundagi ish
		soatlari

17.10-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish taklif chizig`i yotiqligi
Ish haqi o`sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o`rtasidagi nisbatga ta′siri. Odatda ish haqi oshganda, ko`pchilik ko`proq ishlab, ko`proq daromad olishga harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan
298

sari bo`sh vaqtning ham qimmati oshib boradi. Inson ma`naviy o`sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o`sishi o`z chegarasiga ega. Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini ko`proq zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar.

Ish vaqti ma`lum vaqtgacha o`sgandan keyingi ish haqining o`sishi, ish vaqtini qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda o`rnini bosish samarasi hamda daromad samarasi mavjud bo`ladi. O`rnini bosish samarasida yuqoriroq ish haqi, ishchining real daromadini oshiradi. Ishchi ko`p daromad olganda, u ko`proq ne`matlarni sotib oladi, ushbu ne`matlardan biri, yaxshi dam olishdir.
Agar ishchi dam olishga ko`proq mablag` sarflasa, daromad samarasi (daromadning oshishi), uni kamroq ishlashga undaydi. Daromad samarasi juda ham katta bo`lganda, ishchi ish vaqtini qisqartiradi va mehnat taklifi chizig`i pastga yotiq bo`ladi. Quyidagi rasmda (17.11-rasm) ish haqi o`sishining uch bosqichi ko`rsatilgan.

Ish xaqi ,

so’m/soat

W₄
W₃
W₂

W1

	0	t1	t4	t2,t3	Bir kundagi
					ish soatlari
	17.11-rasm. Individual shaxsning mehnati taklifi chizig`i
	Ish haqining birinchi bosqichida W1 dan W2				ga o`sishi, ish vaqtini t1
dan	t2 soatga oshiradi.	Bu	yerda o`rnini	bosish samarasi		daromad
samarasidan yuqori bo`ladi. Ish haqining ikkinchi bosqichidagi						W2 dan
W3	ga o`sishi, ish vaqtiga ta′sir qilmaydi, ishchi				t2 soat ishlaydi, o`rnini
bosish samarasi daromad samarasiga teng.
			299

Uchinchi bosqichdagi ish haqining W₃ dan W₄ ga o`sishi, ish vaqtini

t₂ dan t₄ ga qisqartiradi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan kam bo`ladi. Ko`rinib turibdiki, daromadning o`sishi dam olishga bo`lgan talabni oshiradi.
Ushbu hol ish vaqtini qisqarishi va dam olish vaqtini oshishida o`z ifodasini topgan. Ish haqining oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi. Odatda, rivojlangan mamlakatlarda aholining o`rtacha daromadi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi aholining o`rtacha daromadidan ancha yuqori bo`lgani uchun, ular ko`proq dam olishga harakat qiladi (Daromad samarasi, o`rnini bosish samarasidan yuqori). Rivojlanayotgan davlatlarda ish haqi past bo`lgani uchun, ish haqining o`sishi, ishchilarni ko`proq vaqt ishlab, ko`proq daromad qilishga undaydi (o`rnini bosish samarasi, daromad samarasidan yuqori bo`ladi).
17.3. Mehnat bozorida monopsoniya bo`lgan hol
Bunday hol ko`proq kichik shaharlarda uchraydi. Shaharda yagona ishlab chiqarish korxonasi bo`lib, u shahar aholisining asosiy qismini ish bilan ta`minlaydi.
Shaharda boshqa ish joylari kam bo`lgani uchun, ushbu vaziyat monopsonik bozor vaziyatiga yaqin bo`ladi. Monopol korxona mahalliy mehnat bozorida ishchi kuchini sotib oluvchi yagona korxona bo`lgani uchun ham u ish haqiga ta′sir qila oladi. Korxona ishga yollaydigan ishchilar sonini qisqartirsa, ishga kiruvchilar o`rtasida raqobat kuchayadi va bu ish haqini muvozanat darajasidan pastga tushiradi (17.12-rasm).
Raqobatlashgan mehnat bozorida muvozanat holat E nuqtada o`rnatiladi. E nuqtada talab va taklif chiziqlari kesishadi. Muvozanat holatida L_e ishchi W_e miqdordagi ish haqi bilan ta`minlanadi. Monopsonist har bir birlik mehnat uchun bir xil ish haqi to`lagani uchun taklif chizig`i o`rtacha xarajat ATC chizig`idan iborat bo`ladi.
Chekli mehnat xarajatlari chizig`i MRC<sub>L</sub> o`rtacha xarajat chizig`idan
yuqorida yotadi. MRC<sub>L</sub> va MRP<sub>L</sub> chiziqlarini kesishgan nuqtasi monopsonik holatda qancha ishchi bilan band bo`lishini aniqlaydi. Bu yerda MRP_L  MRC_L monopsonik muvozanat holati sharti.
300

Ish xaqi