{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 18. SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL BİLİMİNݨ BİRİNShİ 
BASQIShI.FRANTs BOPP 
Frants Bopp salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń tiykarın salıwshılardıń biri. Ol 
1791-jılı 14-sentyabrde Germaniyanıń Maynts qalasında tuwılǵan. Ashaffenburg 
qalasındaǵı gimnaziyada oqıdı. Gimnaziyada oqıǵan waqıtları Vindishman degen 
ustazınıń tásirinde tilge qızıǵıwshılıǵı kúshli bolǵan. Ol shıǵıs tilleri-sanskrit, 
parsı, arab, eski evrey tillerin úyrenedi. 1821-jılı Berlin universitetiniń shıǵıs 
ádebiyatı hám ulıwma til bilimi kafedrasınıń professorı, 1829-jıldan İlimler 
Akademiyasınıń aǵzası bolıp saylanadı. Frants Bopp 1867-jılı 23-oktyabr kúni 
Berlinde qaytıs boldı. 
F.Bopptıń lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń qáliplesiwine áyyemgi hind 
grammatistlerinen baslap ózi jasaǵan dáwirdegi tariyxıy-filologiyalıq hám 
lingvistikalıq táliymatlar tásir jasadı. F. Bopp 1812-1816-jılları bes jıl Parijde 

---

- 54 - 
jasap kitapxanalarda sanskrit jazba esteliklerin hám basqa da shıǵıs tillerin 
úyrendi. Bul jerde ol Avgust Shlegel menen tanısadı. Sanskrit tilin ele de tereńirek 
úyreniw máqsetinde 1816-jılı Londonǵa baradı. Bul jerdegi Britaniya 
kitapxanasında saqlanatuǵın hindlerdiń Maxabxarata dástanınıń bir neshe 
bólimlerin baspaǵa tayarlap járiyalaydı. Bul sanskrit tilin úyreniwshilerge qollanba 
wazıypasın atqardı. Bunda sanskrit jazba estelikleriniń tekstleri,olardıń awdarması 
berildi, sózligi tayarlandı (1834). Londonǵa barǵanında Angliyadaǵı Germaniya 
elshisi Vilgelm fon Gumboldt penen jaqın doslıq qatnasta boladı. A. Shlegel, V. 
Gumboldt penen bolǵan pikir alısıwlar onıń lingvistikalıq kontseptsiyalarına da 
unamlı tásirin tiygizedi. 
Frants Bopptıń 1816-jılı járiyalanǵan «Sanskrit tilindegi sepleniw sisteması 
hám onı grek, latın, parsı hám german tilleri menen salıstırıw» degen miyneti 
salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń tiykarı esaplanadı. F.Bopp bull miynetinde óziniń 
aldına tiykarǵı eki wazıypanı qoyadı: birinshiden, hind-evropa tillerin tereń ilimiy 
izertlew tiykarında olardıń tuwısqanlıǵın dálillew, ekinshiden, hind-evropa 
tillerine tán ishki fleksiyanı úyreniw. Sebebi ishki fleksiya qubılısı bir tilden 
ekinshi tilge ózlestirilmeydi. Ekinshi wazıypanı orınlaw ushın hind-evropa 
tillerindegi feyil sóz shaqabın tereń úyreniwge kirisedi. Bul miynetinde bes hind-
evropa tilindegi feyildiń sepleniw úlgisin salıstırmalı izertlew tiykarında olardıń 
bir tiykar tilden kelip shıqqanlıǵın dálilleytuǵın uqsaslıq belgilerdi anıqladı. Ol 
dáslep eski hind tilindegi sepleniw sistemasın tereń izertleydi hám onı grek, ispan, 
parsı, german tilleri materiallarına salıstıradı. 
F.Bopptıń eń baslı jetiskenligi-salıstırıw ushın grammatikalıq qurılısqa 
tiykarlanadı. Bul tillerdiń tuwısqanlıǵın dálillewde basqa tillik semyalardan 
ózlestirile bermeytuǵın fleksiya qubılısı hám sóz jasalıwdı basshılıqqa aladı. 
1833-1852-jılları F. Bopp óziniń tiykarǵı miyneti esaplanǵan «Sanskrit, 
zend (XIX ásirde avesta tili solay atalǵan), grek, latın, litov, got hám nemis 
tilleriniń salıstırmalı grammatikası» miynetin járiyaladı. Hind-evropa tilleriniń (Til 
bilimine «hind-evropa tilleri» terminin F. Bopp alıp keldi) grammatikalıq 
materialları tiykarında bul tillerdiń tuwısqanlıǵın kórsetti. (Ol malaya-polineziya 
hám kavkaz tilleri de hind-evropa tilleri menen tuwısqan dep esapladı, biraq bul 
qáte pikir edi). 
F.Bopptıń ózine shekemgi dáwirdegi lingvistlerden ózgesheligi-sanskrit 
tilin úyrenip áyyemgi hind grammatistleriniń táliymatınan óziniń ilimiy kóz 
qaraslarına sáykes keletuǵın táreplerin basshılıqqa aladı.
F.Bopptıń «Salıstırmalı grammatika» miynetinde salıstırılıp atırǵan tillerdiń 
seslik sisteması hám jazıwına qısqasha sıpatlamadan soń «Túbir sózler tuwralı» 
degen bap berilgen. Bul bapta ol óziniń túbir morfema tuwralı teoriyasın bayan 
etedi. Hind grammatistleriniń táliymatına súyengen túrde, hind-evropa tillerinde 
sózler dáslepki waqıtlarda bir buwınlı feyil hám almasıq túbir morfemalar bolǵan 
degen pikirdi bildiredi. Feyil sózlerdiń tiykarında atlıq hám kelbetlik sózler, 
almasıqlardıń tiykarında tirkewish, dáneker, janapaylar kelip shıqqan dep 
kórsetedi. 

---

- 55 - 
F. Bopp tárepinen qollanǵan metodtıń mánisi-bir tildegi grammatikalıq 
formanı-yaǵnıy feyil formaların basqa tildegi formalarǵa salıstırıw arqalı olar 
arasındaǵı uqsaslıq hám ózgeshelikler anıqlanadı. Bul lingvistikalıq izertlewler 
ushın jańa usıl bolıp F. Bopptıń salıstırmalı-tariyxıy metodqa tiykar salıwına alıp 
keldi. 
Óziniń «Salıstırmalı grammatika» miynetine kiris sózinde «Bul kitapta men 
atı atalǵan tiller organizmindegi barlıq tuwısqanlıq qatnaslardı salıstırmalı 
bayanlawǵa, mexanikalıq nızamların hám grammatikalıq qatnaslardı ańlatatuǵın 
formalardıń kelip shıǵıwın izertlewge háreket etemen»,-dep jazadı.
Fridrix Shlegelden keyin túbir morfema teoriyasına baylanıslı F. Bopp 
tillerdi tipologiyalıq klassifikatsiya jasaydı. Tiykarǵı úsh tipti kórsetedi: 
1) Túbir tiller. Bul tipke qıtay tilin kirgizedi. Bull tiptegi tillerde túbir 
morfemanıń qurılısında ózgeris bolmaytuǵının kórsetedi. 
2) Birigiwshi tiller, yaǵnıy hind-evropa tilleri. Bul tillerde feyil hám almasıq 
tiykarındaǵı bir buwınlı sózlerdiń birigiwshiligi nátiyjesinde jańa mánili sózler 
payda boladı. 
3) Keminde úsh dawıssız sesten turatuǵın túbir morfemalı tiller. F. Bopp bul 
tipke semit tillerin kirgizedi. Túbir morfemanıń qurılısında ózgeris júzege keliwi 
menen sózler máni ózgesheligine ushıraytuǵının bildiredi. F. Bopptıń tillerdi 
izertlew tiykarında adamzat sanası hám ruwxınıń tábiyatın túsiniwge umtılıwı tek 
ǵana V. Gumboldt hám Fridrix Shlegeldiń til filosofiyasınıń tásirinde emes, al 
universal grammatika, yaǵnıy Por-Royal grammatikasına da baylanıslı edi.
F. Bopptıń til bilimi tariyxındaǵı ilimiy xızmeti sonnan ibarat, ol hind-
evropa tilleriniń grammatikalıq qurılısındaǵı genetikalıq jaqtan ortaq elementlerdi 
topladı hám sistemalastırdı; Hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-grammatikasınıń 
bunnan bılay rawajlanıwına tásir jasaǵan morfologiyalıq formalardıń sáykesligi 
kestesin islep shıqtı. F. Bopptıń izertlew jumısları sol waqıtları til biliminde 
ústemlik etip turǵan tereń ilimiy bolmaǵan F. Shlegeldiń romantikalıq 
kontseptsiyasına salıstırǵanda metodikalıq jaqtan progressiv áhmiyetke iye boldı. 
F. Shlegel dúnya tilleriniń tipleri tuwralı teoriyanı 1808-jılı járiyalanǵan 
«Hindlerdiń danalıǵı hám tili tuwralı» degen miynetinde bayanlaydı.
1
Ol dúnya 
tillerin tipologiyalıq jaqtan eki tipke ajıratadı. Birinshi-organikalıq tiller, yaǵnıy 
flektiv tiller, ekinshisi jalǵamalı tiller. Ol flektiv tipti eń joqarǵı tip dep kórsetedi. 
Onıń pikirinshe, flektiv tiller materialdıń hám ruwxtıń birligin ózinde saqlaydı. 
Bul tiptegi tiller qurılısınıń organikalıq birligi forma hám mazmunnıń sáykes 
keliwinde kórinedi. 
F. Shlegel organikalıq (flektiv) tillerge latın, grek, ásirese ata til esaplanǵan 
sanskrit tillerin kirgizedi. Onıń romantikalıq teoriyası boyınsha, hind-evropa tilleri 
birden hám tayar halında joqarı jetilisken túrinde payda boldı. Bunnan keyin 
rawajlanıwdaǵı dáslepki garmoniyanıń buzılıwı yaǵnıy tayar bir tildiń mayda 
shaqapshalarǵa bóliniwine alıp keldi,-dep tastıyıqladı. F. Bopp bul pikirge sın kózi 
menen qaradı. Óziniń izertlewlerinde til mexanizminiń dáslepki halatınan áste 
1
Schlegel F. Uber die Spache und Wesheitder Indier-Heidelberg. 1808.

---

- 56 - 
aqırın hám basqıshpa-basqısh ózgerip barıwı menen birge, mexanikalıq birikpeler 
menen almasıw dástúri júzege kelip, sonıń nátiyjesinde jańa organizm-jańa 
tillerdiń payda bolıp hám rawajlanıp baratuǵın anıqladı. Til organizminiń 
qáliplesiwi qatań til nızamları tiykarında júzege asadı. 
Sonlıqtanda hár qanday ilimiy izertlewdiń tiykarǵı maqseti hár bir tillik 
semyalarǵa tán bolǵan tillik nızamlılıqlardı anıqlaw bolıp tabıladı dep esapladı. 
F.Bopp óziniń miynetlerinde morfologiyalıq qurılıstı analizlew tiykarında hind-
evropa tilleriniń tuwısqanlıǵı gipotezasın ilimiy túrde dálilledi. Bul gipotezanıń 
tiykarında hind-evropa tillerinde ayırım uqsas tillik qubılıslardıń bar ekenligi 
tuwralı pikir emes, al olardıń grammatikalıq sistemasınıń bir ekenligin anıqladı.