{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 21. ALEKSANDR XRİSTOFOROVİCh VOSTOKOV 

---

- 59 - 
Rossiyada salıstırmalı-tariyxıy slavyan til biliminiń qáliplesiwinde orıs 
akademigi A.X. Vostokovtıń (1781-1864) miynetleri belgili orındı iyeleydi. 
A.X. Vostokov (Ostennek) Ezel atawında Arensburgte tuwıldı. 1787-jılı 
Peterburgtaǵı Kadet korpusına oqıwǵa kiredi. 1794-jıldan baslap kórkem óner 
Akademiyasında oqıwın dawam etedi. Ol jaslayınan sóz ónerine qızıqsınadı. Orıs 
xalıq qosıqları, naqıl-maqalların jıynadı. «Naqıl-maqallar jıynaǵın» (1865, SPb), 
«Orıslardıń qosıq qurılısı boyınsha tájiriybeler» (1817) miynetlerin járiyaladı. Orıs 
xalıq soylemlerin úyrendi, orıs tiliniń egimologiyalıq sózligi ústinde kóp jıllar 
miynet etti. Sankt-Peterburgta İmperatordıń kitapxanasında qol jazbalar bólimi 
baslıǵınıń járdemshisi bolıp jumıs islewi oǵan eski slavyan qol jazbaların tereń 
úyreniw múmkinshiligin beredi.
A.X. Vostokovtıń tiykarǵı miynetleri: «Rassujdenie o slavyanskom yazıke» 
(1820), «Russkaya grammatika» (1831), «Opisanie russkix i slavyanskix 
rukopisey Rumyantsevskogo muzeya» (1842), «İzdanie Ostromirova Evangeliya» 
(1843), «Slovar tserkovno-slavyanskogo yazıka» (1858-1861), «Grammatika 
tserkovno-slavyanskogo yazıka» (1863). Bul grammatika 80 jasar ilimpazdıń 
sońǵı miyneti edi. Vostokovtıń dáslepki izertlewinen-aq, onıń til bilimindegi jańa 
aǵım salıstırmalı-tariyxıy til bilimi aǵımınıń wákili ekenligi kózge taslanadı. 
Tillerdiń tuwısqanlıǵın dálillew ushın sózlerdi «birinshi dárejeli sózler», «ekinshi 
dárejeli sózler» ge ajıratadı. «Birinshi dárejeli sózler» toparına atlıq, kelbetlik, 
sanlıq hám almasıq sózlerdi kirgizedi, ekinshi toparına feyil, kómekshi sózler, 
tańlaq hám eliklewishlerdi kirgizedi. Onıń dáslepki miynetlerinde sanskrit tili tilge 
de alınbasa, al keyingilerinde F. Shlegel ásirese F. Adelungtıń miynetleri menen 
tanıs ekenligi málim boladı. 
A.X. Vostokovtıń «Slavyan tili tuwralı pikir júrgiziw» miyneti onıń ilimiy 
miyraslarınıń ishinde belgili orındı iyeleydi. Bul miynette slavyan tilleriniń 
grammatikalıq qurılısı salıstırmalı baǵdarda úyrenilip, slavyan tillerinde birinshi 
mártebe salıstırmalı metod qollanılǵan. 
«Slavyan tili tuwralı pikir júrgiziw» miyneti qurılısı jaǵınan eki bólimnen 
ibarat: 1) Pikir júrgiziw; 2) Ańlatpa; «Pikir júrgiziw» bóliminde shirkew slavyan 
tiliniń rawajlanıwınıń tiykarǵı úsh basqıshı bar ekenligin kórsetedi. Birinshi 
basqısh-eski dáwir, IX-XIV ásirler; ekinshi basqısh-XV-XVI ásirler; úshinshi 
basqısh-XVI ásirden keyin payda bolǵan jazba esteliklerdi óz ishine aladı. Ásirese, 
úshinshi basqıshta baspadan shıǵarılǵan diniy kitaplardı keń túrde analiz jasadı. 
A.X. Vostokovtıń bul miyneti hind-evropa tilleri semyasınıń bir toparınıń 
(slavyan toparı) tariyxıy fonetikası boyınsha júrgizilgen ilim izertlew jumısı. Bul 
miyneti bir tárepinen slavyan hám orıs tili tariyxın dáwirlestiriw, eski orıs tiliniń 
shirkew slavyan, polyak hám slavyan tillerine qatnasına baylanıslı jasaǵan ilimiy 
juwmaqları menen bahalı bolsa, ekinshi tárepten tuwısqan tillerdi anıqlawı menen 
qunlı.
A.X. Vostokov kóp sanlı shákirtler tayarladı. Olardıń ishinde P. Shafarik, V. 
Kopitar, F. Mikloshich (1813-1891, Vena universiteti professorı) ajıralıp turadı. 

---

- 60 - 
Pavel İosif Shafarik Vostokovtıń eń talantlı shákirti bolıp, ol salıstırmalı-tariyxıy 
metodtı slavyan tilleri hám ádebiyatın úyreniwge qollandı. Ol serb hám chex 
tillerin izertlew obekti etip aldı. Shafariktiń chex tili grammatikasınıń tásirinde 
1863-jılı A. Maletskiydiń polyak tili grammatikası, 1856-jılı M. Gattaldıń slavyan 
tili grammatikası, 1864-jılı X.Danilichtiń serb tili grammatikası, F.İ. Buslaevtıń 
1858-jılı orıs tili grammatikası boyınsha miynetleri payda boldı.