{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 22. XIX ÁCİR ORTASINDAǴI SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL 
BİLİMİ 
XIX ásirdiń ortasında ilimpazlar ózleriniń izertlew jumısların salıstırmalı-
tariyxıy metodologiyanı jáne de tereńlestiriw, ilimiy mashqalalar sheńberin 
keńeytiw, izertlew usılların jáne de jetilistiriwge baǵdarladı. 
Bul dáwirde sońǵılıǵında til bilimindegi belgili bir aǵımlarǵa tiykar salǵan 
A. F. Pott, G. Kurtsius, A. Kun, T.Benfey, A. Shleyxer, İ. Shmidt h.t.b. ilimpazlar 
izertlew jumısların alıp bardı. 
Olar birinshiden, hind-evropa tillerindegi sóz ózgertiwshi affikslerdiń, 
ásirese, feyillerdiń bet-san kategoriyasındaǵı qosımtalar arasındaǵı uqsaslıqlardı 
anıqlaw, ekinshiden, sózlik quramdaǵı ortaq sózlerdi anıqlaw, úshinshiden, bul 
tillerdiń seslik sistemasındaǵı seslik sáykesliklerdi izertlewge umtıldı. 
Avgust Fridrix Pott (1802-1887) óziniń izertlewleri arqalı ilimiy 
etimologiyaǵa tiykar saldı. Ol ilimpazlar arasında birinshilerden bolıp óz-ara 
tuwısqan tiller hám til birlikleri arasındaǵı seslik sáykesliklerdi tereń izertlew 
zárúrligin bildirdi. Tuwısqan tillerdegi sózlerdiń seslik qurılısın qatań hám tereń 
bilmey turıp etimologiyalıq izertlewler alıp barıw múmkin emesligin kórsetti. 
Egerde bul jaǵdaylar esapqa alınbay etimologiyalıq izertlewler júrgizilse, onda ol 
hesh qanday dálillew kúshine iye emes, tek ótkir pikirlilik tarawındaǵı shınıǵıw 
bolıp qaladı,-dep atap ótti. Seslik nızamlar-degende Pott-tildiń seslik quramınıń 
fiziologiyasınan kelip shıǵatuǵın nızamlardı názerde tutadı. Til biliminde XX 
ásirdiń basında payda bolǵan mladogrammatistler aǵımı A. F. Pottı ózleriniń 
táliymatınıń irge tasın qalawshı sıpatında atap ótedi. 1833-1836-jılları járiyalanǵan 
eki tomlıq «Etimologicheskiya issledovaniya v oblasti indoevropeyskix yazıkov, s 
uporom na perexod zvukov v sanskrite, grecheskim, latinskom, litovskom i 
gotskom» miyneti eń tiykarǵı miyneti bolıp tabıladı
1
. 
Georgiy Kurtsius 1820-jılı Germaniyada tuwılıp, 1885-jılı qaytıs bolǵan. Jas 
waqtınan baslap F. Bopp hám V.Gumboldttıń ideyaları menen qızıqsınadı hám 
1
Pott A.F. Etymologische Forschungen auf dem Gebiete der Indogermanishen Sprachen, mit 
besonderem Bezug auf die Lautumwandlung im Sanscrit, Griechischen, Lateinischen, Littauishen und 
Gothischen. Bd-1,2. Lemgo. 1833-1836

---

- 61 - 
ózin olardıń isin dawam ettiriwshi esaplaydı. G. Kurtsius salıstırmalı-tariyxıy til 
biliminiń jetiskenliklerin klassikalıq tiller, ásirese grek tilin izertlewge qollanıwǵa 
umtıldı. Onıń tiykarǵı miyneti 1858-1862-jılları Leiptsigte járiyalanǵan eki tomlıq 
«Grek etimologiyası tiykarları» dep ataladı.
1
İlimiy áhmiyeti jaǵınan qunlı jáne bir 
miyneti 1873-1876-jılları Leyptsigte eki tom túrinde járiyalandı. Bul miynet «Grek 
tilindegi feyil» dep ataladı. 
Kurtsius óziniń bul eki miynetinde de tildiń seslik sistemasın tereń 
izertlewge umtıladı. 1870-jılı Saksoniya korolligi ilimiy jámiyetiniń tariyx-
filologiya bóliminde jasaǵan bayanatında, «XIX ásirdiń 40-jıllarınan baslap 
tilshilerdiń jas áwladı seslik nızamlıqlar, sáykeslikler hám olardıń sebeplerin qatań 
baqlawdı ózleriniń tiykarǵı lozungi sıpatında kóterip shıqtı»,-dep tastıyıqladı. 
Kurtsius til tariyxın aǵa-inili Avgust hám Fridrix Shlegel menen V. 
Gumboldt kontseptsiyalarına sáykes eki dáwirge bóledi. Birinshisi, rawajlanıw, 
ósiw dáwiri, ekinshisi, qartayıw hám eskiriw dáwiri. Kurtsiusta F. Bopqa 
salıstırǵanda da tábiiy ilimler terminologiyasın til bilimine qollanıw basım. 
A.Kun (1812-1881) til biliminde eki aǵımnıń tiykarın salıwshı esaplanadı. 
Birinshisi-lingvistikalıq paleontologiya, ekinshisi-salıstırmalı mifologiya. Sonıń 
menen birge ol «Salıstırmalı til bilimi jurnalı» ın shólkemlestirdi. («Zeitschrift Fur 
vergleichende Sprachor schund»). Ol tiykarınan eski tillerdi salıstırmalı-tariyxıy 
baǵdarda izertledi. 
T. Benfey 1809-jılı tuwılıp, 1881-jılı qaytıs bolǵan. Ol ulıwma til bilimi 
boyınsha belgili qánige, hindtanıwshı, lingvistikalıq paleontologiya hám 
salıstırmalı mifologiyanıń tiykarın salıwshılardıń biri. Onıń jumısları grek tiliniń 
grammatikası, leksikası hám sanskrit tillerin izertlewge arnalǵan.
Solay etip, XIX ásirdiń birinshi yarımında salıstırmalı-tariyxıy metod nemis 
ilimpazları F. Bopp, Ya. Grimm, daniyalı R. Rask, orıs ilimpazı A.X. 
Vostokovlardıń miynetlerinde payda boldı. Bul metodtıń payda bolıwı til teoriyası 
tarawında alıp barılǵan kóp sanlı ilimiy-izertlewlerdiń tábiyiy juwmaǵı boldı.
IV BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR 
1.Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998. 
2.Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii 
lingvistiki. -M.,1975. 
3.Bulich S.K. Ocherk istorii yazıkoznaniya v Rossii. -SPb.,1904. 
4.Buslaev F.İ. Opıt istoricheskoy grammatiki russkogo yazıka. -M., 1869. 
5.Vostokov A.X. Russkaya grammatika. -SPb.,1831. 
6.Vostokov A.X. Rassujdenie o slavyanskom yazıke.-SPb., 1865. 
7.Gerder İ.G. İzbrannıe sochineniya. -Moskva-Leningrad., 1959. 
8.Zvegintsev V.A. Ocherki po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vekov v 
ocherkax i izvlecheniyax. Chast I. -M., 1963. 
1
Curtius G. Grundzude der griechischen Etymologie. T.1-2,-Leipzig., 1858-1862. 

---

- 62 - 
9.Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy 
Vostok.-L., 1981. 
10. İstoriya lingvisticheskix ucheniy. Srednevekovaya Evropa// Otv.red. 
A.V.Desnitskaya. -L., 1985. 
11.Koduxov V.İ. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1979. 
12.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix ucheniy.-M.,1975. 
13. Leybnits G.V. Novıe opıtı o chelovecheskom razume. - M., 1936. 
14. Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar. -M., 1990. (Stati: 
Evropeyskaya yazıkovedcheskaya traditsiya. Klassifikatsiya yazıkov. Logicheskoe 
napravlenie 
v 
yazıkoznaniy. 
Sravnitelno-istoricheskoe 
yazıkoznanie. 
İndoevropeistika. Morfologicheskaya klassifikatsiya yazıkov). 
15. Lomonosov M.V. Rossiyskaya grammatika.-SPb., 1755. 
16. Lomonosov M.V. O polze knig tserkovnıx v rossiyskom yazıke. T.VII. -
M-L., 1952. 
17. Reformatskiy A.A. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1967. 
18.Tomsen V.İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX veka. -M.,1938. 
19.Shelling F. Sistema transtsendentalnogo idealizma. -L., 1936. 
20.Benfey Th.Criechische Grammatik. Bd. I-II, -Berlin., 1839-1842. 
21. Bopp F. Uber das Conjugations system der Sanskritsprache in 
Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen persischen und 
germanischen Sprashen. -Frank-furt am Main.,1816. 
22. Bopp F. Vergleichende Grammatik des Sanskrit, Zend, Armenischen, 
Griechischen, Lateinischen, Litauischen, Altslavischen, Gothischen und 
Deutschen. Bd. 1-3.- Berlin., 1833-1852. 
23.
Grimm J., Deutsche Grammatik. Bd. I-IV. -Gottingen., 1819-1837. 
24. Curtius G. Grundzude der griechischen Etymologie. T.1-2, -Leipzig., 
1858-1862. 
25. Herder J. G. Abhandlung uber den ursprung der Sprache. -Berlin., 
1772. 
26. Leibniz G. Dissertatio de Arte Combinatoria. -Lipsiae. ,1666. 
27. Pott A.F. Etymologische Forschungen auf dem Gebiete der 
Indogermanishen Sprachen, mit besonderem Bezug auf die Lautumwandlung im 
Sanscrit, Griechischen, Lateinischen, Littauishen und Gothischen. Bd-1,2. -
Lemgo., 1833-1836
28.Rask R.K. Undersogelse om tet gamle Nordiske eller idlandske Sprogs 
Oprindelse. -Kjobenhavn.,1818. 
29. Rask R. K. Uber das Alter und die Echtheit der Zend-Sprache und des 
Zend-Avesta und Herstellung des Zend-Alphabest, nebst einer Ubersicht des 
gesanmten Sprachstammes, -Berlin., 1826. 
30. Schlegel F. Uber die Spache und Wesheitder Indier. -
Heidelberg., 1808.

---

- 63 - 
V BAP. XIX ÁSİRDEGİ TİL FİLOSOFİYaSI 
XIX 
ásirde tiykarınan hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy 
grammatikasın izertlew menen birge, tildiń antologiyasın filosofiyalıq túsindiriw 
qatar alıp barıldı. 
Bul aǵımnıń tiykarǵı wákilleri- İ. Gerder, A. Shlegel, A.Shleyxer,V. 
Gumboldt, G. Shteyntal, A.A. Potebnya, V. Vundt h.t.b. Olardıń miynetlerinde 
tildiń tábiyatın hám onıń oylawǵa qatnasın anıqlaw, tildiń ulıwma teoriyasın 
qáliplestiriw hám tildiń rawajlanıwı teoriyasınıń tiykarǵı printsiplerin islep shıǵıw 
máseleleri izertlenildi. 
Tábiyiy pánler tarawındaǵı sońǵı ashılıwlardıń nátiyjesinde XIX ásirdiń 50-
60-jılları til biliminde naturalizm aǵımı qáliplese basladı. Bul aǵımnıń kórnekli 
wákili-hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikası boyınsha 
fundamental miynetleri menen keńnen belgili Avgust Shleyxer boldı. 

---

- 64 - 
Bul máselelerdi izertlewde V. Gumboldttıń ornı ayrıqsha boldı. V. 
Gumboldttıń lingvistikalıq kontseptsiyası til bilimi tariyxında jańa dáwirdi baslap 
berdi. Ol til bilimi tariyxında birinshi ret tildiń ishki qurılısın sáwlelendiretuǵın 
pútin lingvistikalıq sistemanı, tildi sol tilde sóylewshi xalıqtıń ruwxıy hám 
mádeniy ómiri menen baylanıslı halda úyreniw máselesin kóterdi. 
Onıń teoriyalıq kóz qarasları nemis klassikalıq filosofiyasına jaqın boldı. 
Gumboldttıń kórkem óner filosofiyasına qızıǵıwshılıǵı onı F. Shelling penen 
jaqınlastıradı. V. Gumboldt nemis klassikalıq filosofiyasındaǵı kórkem-óner hám 
ilim ruwxıy mádeniyattıń rawajlanıwındaǵı izbe-iz basqıshları ekenligi tuwralı 
ideyanı basshılıqqa aladı hám onıń miynetlerinde bul ideya sezilip turadı. 
Ol kórkem-óner hám ilim adamzat dóretiwshiliginiń túrleri ekenligin hám 
olar adamzat dóretiwshiliginiń ayrıqsha túri bolǵan til arqalı óziniń reallıǵına iye 
bolatuǵının anıq túsindi. 
Usı kóz qarastan shıǵa otırıp, V. Gumboldt tildi jámiyetlik qubılıs hám 
adamzattıń ruwxıy kúshiniń rawajlanıp barıwshı dóretpesi sıpatında úyrenetuǵın 
til teoriyasınıń tiykarın saldı. Bul dáwirdegi til bilimi de XVIII ásirdiń sońǵı 
shereginde payda bolıp XIX ásirdiń basında Evropa xalıqlarınıń mádeniy ómiriniń 
barlıq tarawların óziniń ishine alǵan filosofiyalıq-tariyxıy ádebiy aǵım romantizm 
aǵımınıń tásirinde boldı. 
Romantizm aǵımı wákilleri til tańbalarınıń mánisi hám funktsionallıq 
ózgeshelikleri, hár qıylı tańbalıq sistemalar hám olar arasındaǵı baylanıslardı 
izertlewge úlken dıqqat awdardı. 
XIX ásirdiń 60-jılları ideyallıq hám absolyut sana tuwralı usı dáwirge 
shekemgi ilimiy kóz-qaraslarǵa salıstırǵanda, ruwxıy dúnyanıń individual-
psixologiyalıq mexanizmin izertlewge qızıǵıwshılıq kúsheydi. Sonlıqtanda 
ilimpazlardıń izertlew obekti ulıwmalıqtan individtiń jeke psixikalıq háreketiniń 
mexanizmin, yaǵnıy jeke ruwxtı izertlewge baǵdarlandı. 
Bul dáwirde individual psixologiyanıń tiykarları qáliplese basladı. Til 
biliminde tildi individual-psixikalıq qubılıs sıpatında izertlewler payda bola 
basladı. Solay etip, til biliminde psixologiyalıq aǵım payda boladı. Bul aǵımnıń 
tárepdarları hár qanday tillik analizdiń tiykarında sóylewshi individtiń sanasındaǵı 
psixikalıq protsesler turıwı tiyis dep tastıyıqladı. İlimiy kóz-qaras sıpatında 
qáliplesken psixologizm G. Shteyntal, İ. A. Boduen de Kurtene, A.A. Potebnya 
kibi ilimpazlardıń da kontseptsiyalarınıń ajıralmas bólegi esaplanadı. A.A. 
Potebnya V. Gumboldttıń kóz-qaraslarına kritikalıq qatnas jasay otırıp til hám 
oylaw mexanizminiń óz-ara tásirin izertlewdi wazıypa etip qoyadı. 
Psixologiyalıq kóz-qaraslardıń tásiri menen XX ásirdiń basında til biliminde 
mladogrammatizm 
(jas 
grammatistler) 
aǵımı 
qáliplesti, olar ózleriniń 
miynetlerinde naturalizm aǵımın qattı sınǵa aladı.