{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 20. YaKOB GRİMM 
Yakob Grimm (1785-1865)-kórnekli nemis ilimpazı, salıstırmalı - tariyxıy 
metodtıń tiykarın salıwshılardıń biri, german tilleriniń birinshi salıstırmalı 
grammatikasınıń avtorı. 
Ol Germaniyanıń Ganaw qalasında tuwılǵan. Dáslep Kassel qalasındaǵı 
litseyde, soń Marburg universitetiniń yuridika fakultetinde oqıǵan. Biraqta Yakob 
Grimmniń filologiyaǵa qızıǵıwshılıǵı kúshli bolǵanlıǵı sebepli óziniń ómirin til 
hám ádebiyatqa baǵıshladı. 1830-jılı Gettingen universitetiniń nemis tili hám 
ádebiyatı kafedrasınıń baslıǵı bolıp tayınlanadı. 1840-jılı Bermen universiteti 
professorı lawazımına saylanadı. Yakob Grimmniń barlıq dóretiwshilik xızmeti 
tuwısqan inisi Vilgelm Grimm (1786-1859) menen tıǵız baylanıslı. Olar litseyde 
hám universitette birge oqıdı. 1813-1816-jılları «Altdutdsche Walder» jurnalın 
shıǵardı. Bul jurnalda eski nemis awılları, tariyxı hám avtorlar jıynaǵan nemis 
folklorınıń úlgileri járiyalandı. Olar birlikte nemis tiliniń sózligin tayarladı. 
Házirge shekem dúnya ádebiyatında «Tuwısqan Grimm ertekleri» keńnen málim. 
Ya. Grimm orta ásirlerdegi jazba estelikler boyınsha izertlew jumısların alıp 
bardı. 1811-jılı jazılǵan «Eski nemis maysterzangi haqqında» miynetinde eski 
nemis ádebiyatın dáwirlestirdi. 1834-jılı «Rein schart Tuchs» kitabın járiyaladı, 
onda Ya. Grimmniń romantizm aǵımı tásirindegi kóz-qarasları sáwlelengen. 
Tórt tomlıq «Nemis grammatikası» miyneti Ya. Grimmniń til bilimi 
tariyxındaǵı eń tiykarǵı miyneti esaplanadı.
1
Onıń I tomı fonetikanı izertlewge 
arnalıp 1819-jılı, morfologiyanı izertleytuǵın II tomı 1822-jılı, sóz jasalıwdı 
izertleytuǵın III tomı 1831-jılı, sintaksis máselelerin sóz etetuǵın IV tomı 1837-jılı 
járiyalanǵan. F. Bopptan ózgesheligi Ya. Grimm fonetika hám sintaksis 
máselelerin tereń izertleydi. 
Yakob Grimmniń «Nemis grammatikası» miynetiniń járiyalanıwı tillerdi 
salıstırmalı izertlew teoriyası hám ámeliyatına kúshli tásir jasadı. Ol ózine 
shekemgi universal, logikalıq grammatizm hám basqa da XVIII ásirdegi 
lingvistlerge salıstırǵanda jańa metodtı qollandı. Hátte ózi menen qatar jasaǵan F. 
Bopp, R. Rask sanskrit, eski grek hám latın jazba esteliklerine házirgi tillerdi 
salıstırmalı izertlegen bolsa, Yakob Grimm tek házirgi tillerdi, onda da german 
tilleri hám onıń dialektleri materialların salıstırmalı baǵdarda úyrendi. 
1
Grimm J., Deutsche Grammatik. Bd. I-IV. –Gottingen., 1819-1837. 

---

- 58 - 
Ol bılay jazadı: «Ádette grek hám latın jazba esteliklerinde jumsalǵan sózler 
hám grammatikalıq formalardı ideallastırıp olarǵa háwesimiz keledi. Negizinde 
nemis xalqınıń awızeki sóylew tili hám dialektleri materialların tereńirek izertlew 
arqalı bul sóz hám grammatikalıq formalardı onnan tabıw múmkin». 
Solay etip, nemis romantizminiń wákili Yakob Grimm konkret tillik 
materiallar tiykarında F. Shlegeldiń teoriyalıq kóz-qaraslarına qosıladı. Yakob 
Grimmniń óz milleti hám milliy tiliniń tariyxına qızıǵıwshılıǵı kúshli, onı 
romantizm ruwxında bayanlaydı. 
Ya. Grimm adamzat tiliniń payda bolıwı hám rawajlanıwı máselesine óziniń 
kóz-qarasın bildirip, onıń tiykarǵı úsh basqıshın kórsetedi: 
Birinshi basqıshqa-túbir hám dórendi sózlerdiń payda bolıw hám 
qáliplesiwi,sózlerdiń erkin dizbeklesiwi,kóp sózlilik hám muzıkalılıq tán; ekinshi 
basqısh-fleksiyanıń rawajlanǵan dáwiri,tildiń poetikalıq jetilisiwi; úshinshi 
basqısh oy-pikirdiń ayqınlıǵına yaǵnıy analitikaǵa umtılıw basqıshı. Avtordıń 
pikirinshe, ekinshi basqıshtaǵı tillerge sanskrit, zend, eski grek tilleri kiredi. 
Úshinshi basqıshtaǵı tillerge házirgi ingliz. hind, parsı, jańa grek, roman hám 
german tillerin kirgizedi.Keleshekte analitikalıq qurılısqa iye ingliz tiliniń jer 
júzine keń tarqalatuǵının aldın ala seze bildi. Grammatikalıq formalardı salıstırıw 
hám olar arasındaǵı genetikalıq tuwısqanlıqtı dálillewge umtılǵan F. Bopptan, Ya. 
Grimmniń ózgesheligi, ol seslik ózgerislerge tiykarǵı dıqqattı awdardı. Bul ásirese 
ablaut qubılısı, yaǵnıy túbir morfemadaǵı dawıslı seslerdiń almasıw qubılısına 
baylanıslı bildirgen pikirlerinde kórinedi. Ya. Grimmniń pikirinshe, ablaut-nemis 
tiliniń grammatikalıq qurılısınıń tiykarın quraydı, ishki sóz jasalıw-dep atap 
kórsetedi. «Ablaut-nemis tili ruxın sáwlelendiriwshi forma». Onıń kórsetiwinshe, 
ablaut nemis hám basqa da german tillerin háreketke keltiriwshi kúshi. 
Yakob Grimmge shekem dawıslılardıń almasıp qollanıwın (ablauttı) XVIII 
ásirde golland ilimpazı Lambert te Kate de kórsetken edi. Ol óziniń 1723-jılı 
járiyalanǵan «Tómengi nemis tilin úyreniwge kirisiw» miynetinde german tilleri 
qurılısında túbir morfemada dawıslı seslerdiń ózgeriw qubılısın birinshilerden 
bolıp atap ótedi. Ol eski german tilleri-gott, nemis, anglosakson, island tillerindegi 
feyil sózlerdiń qurılısındaǵı seslerdiń almasıwın úyrendi.Yakob Grimm 1851-jılı 
járiyalanǵan «Tildiń payda bolıwı haqqında» degen miynetinde lingvistika menen 
botanika,zoologiya bir-birine salıstırıladı.Tildiń rawajlanıwı tábiyattıń qatań 
nızamlarına baǵınadı,-degen pikirdi bildiredi. 
Yakob Grimmniń salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń rawajlanıwındaǵı 
tiykarǵı xızmetleriniń biri seslerdiń almasıp qollanıw nızamlılıqların anıqlawı 
bolıp tabıladı. Ol óz dáwirindegi til bilimi teoriyasınıń rawajlanıwına úlken úles 
qostı, lingvistlerdiń keyingi áwladlarınıń qáliplesiwine tásir jasadı. Onıń ilimiy 
dóretiwshilik xızmetiniń áhmiyetli tárepleriniń biri-awızeki sóylew tilleri, 
dialektlik materiallardı izertlew tiykarında hár bir milliy tillerdiń izertleniwine 
túrti jasadı.