{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 31. MOSKVA LİNGVİSTİKALIQ MEKTEBİ 
Moskva lingvistikalıq mektebiniń tiykarın salıwshı-Filipp Fedorovich 
Fortunatov (1848-1914) boldı. Onıń ilimiy-pedagogikalıq xızmeti Moskva 
universiteti menen tıǵız baylanıslı. Ol 1875-jılı magistrlik dissertatsiyasın qorǵadı.
F.F.Fortunatov talantlı orıs ilimpazı F.İ.Buslaevtıń shákirti. Ol 1871-1875-
jılları Germaniya, Frantsiya, Angliyada bolıp Leyptsigte G.Kurtsius hám A. 
Leskinniń, Parijde M.Brealdıń lektsiyaların tıńlaydı. Bul sońǵılıǵında onıń 
lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń qáliplesiwine tásir jasaydı. 
1876-jıldan baslap 1890-jılǵa shekem hind-evropa tilleriniń salıstırmalı 
grammatikası kafedrasında isledi. 1890-jılı akademik bolıp saylanǵannan keyin 
Peterburgqa keledi. 
F.F. Fortunatov ilimiy miynetleri az járiyalanǵan ilimpazlar toparına kirip, 
óz ideyaların tiykarınan lektsiyalıq kurslarda rawajlandırǵan. F.F. Fortunatov tiri 
waqtında onıń tiykarınan dissertatsiyalıq jumısı (Samaveda Aranjaka Samhita), 
slavyan-baltik tillerindegi aktsentologiya, hind-evropa tillerindegi dawıssızlar 
boyınsha miynetleri jarıq kórdi. Ol universitette islegen waqıtları kóplegen hár 
qıylı kurslar-ulıwma til bilimi, hind-evropa tilleriniń salıstırmalı fonetikası hám 
morfologiyası kursı, eski slavyan tili, litov tili, got tili, eski hind tili boyınsha 
lektsiyalar oqıdı, óziniń lingvistikalıq kontseptsiyaların lektsiyalar oqıw barısında 
rawajlandırıp bardı. Litografiyalıq usılda az sanda studentler hám shákirtleri ushın 

---

- 86 - 
basıp shıǵılǵan lektsiya kursları tiykarında kóp sanlı talantlı tilshilerdi tárbiyalap 
shıǵardı. 
F.F. Fortunatov jas grammatistler menen bir waqıtta seslik evolyutsiya 
mashqalaların izertlew menen shuǵıllandı. Tildegi fonetikalıq protsesslerge ortaq 
ulıwmalıq nızamlılıqlardı anıqlaw menen birge hár bir konkret tildiń tariyxıy 
rawajlanıwına baylanıslı sol tildiń qurılısında ushırasatuǵın ózgesheliklerin 
anıqlawǵa umtıldı. 
Jas grammatistlerdiń jeke-psixologiyalıq kóz-qaraslarına qarsı F.F. 
Fortunatov tildiń jámiyetlik xarakteri, jámiyettiń rawajlanıw tariyxı menen til 
tariyxınıń baylanısına ayrıqsha dıqqat awdardı. 
F.F. Fortunatov til hám oylawdıń qatnası máselesine kóp dıqqat awdarıp, 
tildi izertlewdiń anıq máselelerin usı qatnasqa tiykarlanıp úyreniwdi usınadı. 
Onıń táliymatınıń áhmiyetli tárepleriniń biri sózdiń qurılısı, sóz dizbegi, 
tildegi grammatikalıq forma haqqındaǵı kóz-qarasları bolıp tabıladı. 
F.F. Fortunatovtıń ilimiy kóz qarasları bir tárepten tildiń mánisin 
psixologiyalıq túsiniw hám fonetikalıq nızamlılıqlardı qatań esapqa alıwda 
Leyptsig mektebi ideyalarına jaqın. Tildiń sotsiallıq tárepin izertlewde bolsa 
Ferdinand de Sossyur táliymatı menen únleslik seziledi. 
F.F. Fortunatov kórnekli komparativistlerdiń biri boldı. Ol hind-evropa 
tilleriniń salıstırmalı grammatikasın izertlewge óz úlesin qostı. 
Onıń «Salıstırmalı til bilimi» (1900), «Salıstırmalı morfologiya» (1901), 
«Hind–evropa tilleriniń salıstırmalı fonetikası (1902), «Eski slavyan tiliniń 
fonetikası boyınsha lektsiyalar» (1919) miynetleri eń tiykarǵı ilimiy miyrasları 
esaplanadı. Ol óziniń miynetlerinde salıstırmalı-tariyxıy izertlew metodikasın 
jetilistiriw máselesine úlken itibar beredi. 
F.F. Fortunatovtıń ilimiy xızmetleriniń biri XIX ásirdiń 90-jılları slavyan 
hám baltik tillerinde páttiń sózdiń basınan sońına qaray jıljımalı bolatuǵını tuwralı 
nızamdı anıqlawı bolıp tabıladı. 
Bul nızam til biliminde «Fortunatov-Sossyur nızamı»,-dep ataladı. Onıń 
sebebi Ferdinand-de Sossyur de Fortunatov penen bir waqıtta litov tilindegi pátke 
baylanıslı bul nızamdı anıqlaǵan edi. 
Sonday-aq, sóz formaları hám sózlerdiń grammatikalıq klassları tuwralı F.F. 
Fortunatovtıń táliymatı da qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Sóz formalarına baylanıslı 
táliymatında dúnya tillerin morfologiyalıq klassifikatsiya jasaydı. Onıń 
klassifikatsiyası boyınsha dúnya tilleri tiykarǵı bes tipke bólinedi. 
1. Agglyutinativ tiller. Bul tillerde túbir hám kómekshi morfemalar formalıq 
jaqtan bir-birinen ǵárezsiz. Kómekshi morfemalar túbir morfemalardan keyin 
jalǵanadı. Bul tipke ural-altay tillerin kirgizedi. 
2. Flektiv-agglyutinativ tiller. Bul tipke semit tillerin kirgizedi. Bul tillerde 
túbir morfemanıń qurılısında ishki fleksiya qubılısı ushırasadı. 
3. Flektiv tiller. Bul tipke hind-evropa tillerin kirgizedi. Bul tillerde túbir 
menen affikstiń shegarasında fleksiya qubılısı ushırasadı. 
4. Túbir tiller. Bul tillerge qıtay tilin kirgizedi. Kómekshi morfemalar 
ushıraspaydı. 

---

- 87 - 
5. Polisintetikalıq tiller. Bul tillerge amerika indeetsleriniń tilin kirgizedi. 
Bul tillerde agglyutinativ tillerdegidey forma jasawshı qosımtalar 
qollanılǵanı menen tolıq pikir bir sóz benen de ańlatılatuǵını esapqa alınıp óz 
aldına topar sıpatında berilgen. 
F.F. Fortunatovtıń táliymatı boyınsha grammatikalıq forma morfologiya 
tarawında, sóz dizbekleri sintaksis tarawında úyreniliwi tiyis. Solay etip, F.F. 
Fortunatov sintaksistiń tiykarı obekti sóz dizbekleri dep kórsetedi. 
F.F. Fortunatovtıń psixologiyalıq pikir júrgiziw, onıń bólimleri, 
psixologiyalıq baslawısh, psixologiyalıq bayanlawısh tuwralı ideyası jas 
grammatistler aǵımı wákili German Pauldıń psixologiyalıq sintaksis boyınsha 
pikirlerine sáykes keledi. Orıs grammatikalıq dástúri, sonday-aq, Praga 
lingvistikalıq dógeregi F.F. Fortunatovtıń lingvistikalıq ideyalarınıń tásirinde 
boldı.
F.F. Fortunatov birinshilerden bolıp sóz, morfema hám sóz dizbekleri 
formalarınıń kriteriyaların anıqlawǵa umtıldı. Orıs til biliminde tán alınǵan sóz 
jasawshı, sóz túrlendiriwshi formalar tuwralı táliymattı dóretti. Sintaksis boyınsha 
onıń kóz qarasları orıs tiliniń sintaksisi boyınsha izertlewlerdiń rawajlanıwına 
úlken tásir jasadı.
F.F. Fortunatov tiykarın salǵan Moskva lingvistikalıq mektebinen kóplegen 
talantlı shákirtleri ósip jetilisti: A.A. Shaxmatov, G.K. Ulyanov, M.M. 
Pokrovskiy, B.M. Lyapunov.
Sintaksis máseleleri F.F. Fortunatovtıń shákirtleri A.A.Shaxmatov, 
A.M.Peshkovskiy 
miynetlerinde 
ele 
de 
tereńirek 
izertlenildi. 
Ásirese, 
A.A.Shaxmatovtıń «Orıs tiliniń sintaksisi» (1914), «Házirgi orıs ádebiy tiliniń 
ocherki» (1925), «Sintaksisti ilimiy bayanlaw» (1944) miynetleriniń áhmiyeti 
úlken. Sonday-aq, bul mashqalaǵa arnalǵan V.K. Porjezinskiydiń «Baltik tillerdegi 
seplik formaları tariyxı máselesine» (1901), M.N. Petersonnıń «Orıs tili sintaksisi 
ocherkleri» (1923) miynetleri belgili orındı iyeleydi.
A.A. Shaxmatov (1864-1920) F.F. Fortunatovtıń talantlı shákirtleriniń biri. 
Ol til bilimi tariyxında sintaksislik izertlewleri menen belgili orındı iyeleydi. Onıń 
1925, 1928-jılları Sankt-Peterburgta «Orıs tiliniń sintaksisi» miynetiniń I,II 
tomları járiyalandı. Bul miynette orıs tilindegi sintaksislik konstruktsiyalardıń hár 
qıylı tipleri birinshi ret izertleniw obekti boldı. Jay gáplerdiń tipleri keń túrde 
izertlendi, bay tillik materiallar berildi. Sonday-aq, bul miynette A.A. 
Shaxmatovtıń bir sostavlı hám eki sostavlı gápler tuwralı, sóz dizbegi tuwralı 
táliymatı bayan etildi. 
Sintaksisti sóz dizbegin izertleytuǵın til biliminiń tarawı dep esaplaǵan 
ustazı F.F. Fortunatovtan ózgesheligi, ol sintaksistiń izertlew obekti gáp bolıwı 
tiyis,-dep esapladı. Solay etip, sóz dizbegi gáp tuwralı táliymattıń bir bólimi bolıwı 
tiyisligin kórsetip, «sóz dizbegi gáptiń tamamlanbaǵan bólegi esaplanadı»,-dep 
jazdı. A.Shaxmatovtıń gáp haqqındaǵı táliymatınıń tiykarında kommunikatsiya 
tuwralı teoriya turadı. Kommunikatsiya túsinigi arqalı adamnıń oylaw protsesinde 
payda bolatuǵın xabardı basqa adamǵa jetkiziwi túsiniledi. A.A.Shaxmatovtıń 
pikirinshe, kommunikatsiya gáptiń hár qıylı túrleriniń psixologiyalıq tiykarı 

---

- 88 - 
esaplanadı. Ol óz dáwirindegi psixologiya hám logika ilimleriniń jetiskenliklerine 
tiykarlana otırıp, gáptiń logika- psixologiyalıq tábiyatın anıqlawǵa umtıldı. 
A.A. Shaxmatovtıń gáp tuwralı táliymatı, bir sostavı hám eki sostavlı 
gáplerdiń 
bir-birinen 
ayırmashılıǵın 
anıqlawı 
orıs 
tiliniń 
teoriyalıq 
grammatikasınıń rawajlanıwında belgili orındı iyeleydi.