{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Sharl Balli (1865-1947) Ferdinand de Sossyur menen bir kafedrada isledi 
hЎm onıń ornına kafedra baslıǵı boldı. Ol 1909-jılı 2 tomlıq «Frantsuz 
stilistikası», 1913-jılı «Til hЎm Јmir», 1932-jılı eń tiykarǵı «Ulıіma lingvistika 
hЎm frantsuz lingvistikası» degen atamadaǵı miynetlerin dЈretti. Alber Seshe 
menen birlikte ustazı F.de Sossyurdıń «Ulıіma lingvistika kursı» degen miynetin 
baspaǵa tayarladı hЎm jЎriyaladı. Ol F.de Sossyur tЎliymatın tolıǵı menen 
basshılıqqa aladı. Ayrıqsha dıqqattı til hЎm tillik emes qubılıslardıń sotsiallıq 
hЎm psixikalıq tЎrepi, tańba mЎselesi, diaxroniya hЎm sinxroniya mЎselelerine 
aіdardı. Ol tariyxıy til biliminiń izertleі metodlarınıń tildi tolıq hЎm hЎr 
tЎrepleme Їyreniіge jetkiliksiz ekenligin kЈrsetedi.
Sh.Balli til tariyxtan tısqarı jasamaydı dep atap kЈrsetedi. Tariyxqa nadurıs 
qatnas jasaі til sisteması ishindegi garmoniyanı buzadı. Ol tilde Їzliksiz Јzgeris 
bolıp otıratuǵını tuіralı tezisti usınadı. Adamzat jЎmiyeti qanshelli tez raіajlansa 
tilde sonshelli kЈp Јzgerisler boladı, adamzat jЎmiyeti Ўste-aqırınlıq penen 
raіajlansa tildegi Јzgerisler de azayadı,- dep kЈrsetedi. Ol til sistemasın 
intellektuallastırıі boyınsha Sossyurdiń pikirine qarsı, tildi adamnıń kЇndelikli 
turmısı menen baylanıslı Їyrenetuǵın stilistikaǵa ayrıqsha dıqqat aіdarıp tildiń 
emotsionallıq funktsiyasın izertleі zЎrЇrligin aytadı. Ol stilistikanı ekige bЈlip 
qaraydı: ulıіma xalıqlıq tildiń stilistikası, kЈrkem sЈz sheberi tiliniń stilistikası.
Sh.Balli pikirdi bayanlaі teoriyasın izertleіge umtıladı. Ol sЈyleі birliklerin 
tillik emes qubılıslar (hЎreket, emotsional intonatsiya) kontekstinde Їyreniіdi 
usınadı. 
Albert Seshe (1870-1946) Ferdinand de Sossyurdiń talantlı shЎkirtleriniń 
biri. 
Albert Sesheniń miynetlerinde til hЎm oydıń qarım-qatnası, oylaіdıń 
intellektual aspekti, tilde sotsiallıq hЎm intellektuallıqtıń Јz-ara qatnası 
mЎseleleri izertlenedi. Ol stilistikanıń Ўhmiyetliligin tЎn alǵan halda onı 
lingvistikalıq biylikke iye emes pЎn dep esaplaydı. 
Grammatika tilge qatnaslı, al stilistika sЈyleіge baylanıslı-dep esaplaydı, 
sonlıqtan da dЎslep grammatikanı soń stilistikanı Їyreniіdi usınıs etedi. 
Grammatikalıq qubılıslardıń payda bolıіınıń eki basqıshı haqqında teoriyanı
usınadı. Birinshi basqıshı grammatikaǵa shekemgi basqısh, yaǵnıy bul basqıshta 
aytılajaq pikir hЎreketler menen tЇsindiriledi. Ekinshisi grammatikalıq basqısh, 

---

- 92 - 
onıń kЈrsetiіinshe, hЎr qanday grammatikalıq qubılıs jeke grammatikaǵa shekemgi 
aktte payda boladı, ol sЈyleіshiniń ruіxıy halatın Јzinde sЎіlelendiredi, Ўne 
usınnan keyin barıp grammatikalıq basqıshına Јtedi. HЎr qanday grammatikanıń 
eń joqarı nızamı logika dep jЎriyalanadı. Semantikalıq hЎm assotsiativlik 
grammatika bir-birinen ajıratıp Їyreniledi. Sintagmatikada gЎptiń grammatikalıq 
forması hЎm oylaі protsessi arasındaǵı qarama-qarsılıq formal hЎm 
psixologiyalıq pozitsiyadan izertleniіi zЎrЇrligin kЈrsetedi.