{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 4. YaPON TİL BİLİMİ 
Yaponiyada til haqqındaǵı oy-pikirlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı úsh 
dáwirge bólinedi. Birinshi dáwiri VIII-X ásirlerdi óziniń ishine aladı. Bul dáwirde 
qıtay ieroglif jazıwınıń tásiri seziledi. Yaponlılardıń qıtay ieroglif jazıwı menen 
dáslepki tanısıwları eramızdıń basında júz bergen bolsa da ieroglif jazıwındaǵı 
dáslepki yapon esteligi V ásirlerde jazılǵan. İri kólemdegi «Kodziki» hám 
«Nixonsuki» estelikleri VIII ácirdıń basında payda boldı. Bul estelikler qıtay 
ieroglif jazıwında jazılǵan. Esteliklerdıń qıtaysha hám yaponsha oqılıw versiyaları 
bar. VIII ásirlerden baslap yapon tiliniń sintetikalıq qurılısınıń qıtay tiliniń 
analitikalıq qurılısınan ózgesheligine baylanıslı qıtay ierogliflerin buwınlıq 
jazıwǵa beyimlestiriw háreketleri baslandı. Bul dáwirde yaponlarǵa tán bolǵan 
kambun sisteması, yaǵnıy qıtay ierogliflerin yapon tiliniń ózine táń 
ózgesheliklerine baylanıslı beyimlestiriw, bir buwınǵa bir tańba qollanıw, 
qosımsha yapon ierogliflerin payda etiw qáliplese basladı. Bul jaǵday vabun 
yaǵnıy yapon jazıwınıń payda bolıwına alıp keldi. 
VIII ásirdiń aqırı IX ásirdiń basında yapon jazıwınıń eki túri xiragana hám 
katagana qáliplesti, xiragana hám katagana jazıwındaǵı tańbalar búgingi kúnge 
shekem yapon jazıw ámeliyatında qollanıladı. Yaponiyaǵa buddizm dininiń kelip 
kiriwi sanskrit jazba estelikleriniń úyreniliwi tásirinde hind til bilimindegi seslik 
jazıwda yapon til biliminiń rawajlanıwına belgili dárejede tásir jasadı. 
Yapon tiliniń ózine tán bolǵan qıtay úlgilerinen ózgeshelikke iye dáslepki 
sózlikleri XII-XV ásirlerde payda bola basladı. XIII ásirde Fudziara İna degen 
avtordıń eski yapon tekstleriniń leksikası boyınsha dúzilgen sózliginde sózler 
tematikalıq toparlarǵa bólingen. Sózler zattıń atamaların bildiretuǵın sózler,zatlıq 
emes abstrakt túsiniklerdi ańlatatuǵın sózler dep eki toparǵa ajıratılǵan.
Yapon til biliminiń rawajlanıwınıń ekinshi dáwiri X-XVII ásirlerge tuwra 
keledi. Bul dáwirde eski diniy tekstlerdiń orfografiyasın úyreniw máselesi
tiykarǵı dıqqat orayında boldı. Onıń nátiyjesinda yapon jazıwınıń jańa 
orfografiyalıq normaları qáliplese basladı. Jańa orfografiyalıq normalardı 
qáliplestiriwde seslerdiń aytılıwı,artikulyatsiyasında sońǵı ásirlerde payda bolǵan 
ózgerisler esapqa alındı. Biraq bári bir tariyxıylıq printsibine tiykarlanıldı. Bul 

---

- 13 - 
dáwirde poetika hám ritorika, yapon poeziyasındaǵı rifma, buwın teńligi 
máselelerin izertlewge qızıǵıwshılıq kúsheydi. XII ásirlerde bungo ádebiy tili 
qáliplese basladı,ol yapon xalqınıń awızeki sóylew tilinen bir qansha dárejede 
ayırmashılıqqa iye boldı. 
Yaponlılardıń Evropa til bilimi menen dáslepki tanısıwları XVI ásirdiń aqırı 
XVII ásirdiń basında portugaliyalı missionerlerdiń járdemi arqalı ámelge astı. 
Missioner J.Rodrigestiń evropa til bilimi talapları tiykarında jazılǵan «Yapon 
tiliniń ulıwma grammatikası» miyneti bul tarawdaǵı dáslepki izertlew bolıwı 
menen bahalı. Sonday-aq, missionerler yapon diniy tekstlerin latın grafikasına 
transkriptsiya jasadı. Yapon til bilimi XU11 ásirdiń aqırında óziniń rawajlanıwınıń 
jańa basqıshına kóterildi. Onda budda monaxı Keytyudiń(1640-1701)xızmetleri
úlken. Ol vabunda jazılǵan yapon milliy mádeniyatı úlgileri boyınsha jetik kánige 
bolıw menen birge kambunda jazılǵan qıtay mádeniyatı úlgileri, jazba esteliklerin 
de tereń úyrendi. Ol yapon orfografiyasınıń tariyxıy rawajlanıw sistemasın 
izertledi. Ol VIII ásirde jazılǵan jazba esteliklerdi analizlew tiykarında eski yapon 
tilindegi buwınlardıń qollanıw ózgesheliklerin anıqladı. Keytyu bul jazba 
esteliklerde jumsalǵan burın qáte túsinik berilip júrgen 1986 sózdiń tariyxıylıq 
printsibi tiykarında durıs oqılıwın hám jazılıwın tikledi. Keytyudiń ideyasın 
1765-jılı Katori Naxiko degen yapon ilimpazı jáne de rawajlandırdı, ayırım 
sózlerdiń jazılıwı boyınsha óziniń durıs usınısların bildirdi. 
Yapon til biliminde XVIII ásirdiń aqırında jazıw hám sóylew aktınıń óz-
ara qatnası máselesinde pikirler tartısı payda boldı. Bul pikirler tartısında 1730-
1801- jılları jasaǵan Motoori Norinaga aradan waqıttıń ótiwi menen sózlerdiń 
artikulyatsiyasında ózgerislerdiń payda bolıwı nızamlı qubılıs dep esapladı hám 
tariyxıy fonetikaǵa tiykar saldı. Keytyudiń ayırım orfografiyalıq printsiplerine 
qosımshalar kirgizdi, qıtay tilinen kelip kirgen sózlerdiń jazılıwında júz bergen 
ózgerislerge dıqqat awdardı. Bul pikirler tartısınıń ekinshi qatnasıwshısı Ueda 
Akinari seslerdiń artikulyatsiyasında waqıttıń ótiwi menen júz beretuǵın 
ózgerislerdi tán almadı. Solay etip, Keytyudiń pikirine gumanlanıwshılıq penen 
qaradı. Bul diskussiyanıń juwmaǵında Motoori Norinaga ideyaları Murata
Xarumi(1801), Todzi Gimona(1827), Okumura Terudzane, Sirai Xirokage 
miynetlerinde dawam ettirildi. Solay etip, házirgi yapon til biliminiń tiykarın 
salıwshılar Keytyu hám Motoori Norinaga bolıp tabıladı. Yapon tilbiliminiń 
tiykarǵı izertlew obekti -jazıw hám imla qaǵıydaları bolıp kelmekte. Evropa til 
biliminde bul máselege ekinshi dárejeli másele sıpatında qaraladı. Yapon jazıw 
sistemasınıń tariyxı, yapon ierogliflerin izertlewge Arai Xakuseki(1725), İnou 
Monno(1754), Syunto(1817), Okada Masasumi (1821) h.t.b. miynetleri arnalǵan. 
Yapon tiliniń tariyxıy leksikologiyasın úyreniwge Kaybara Ekkan(1699), Kamo 
Mabutidiń miynetleri baǵıshlanǵan. Yapon til biliminiń óz aldına tarawı sıpatında 
stilistika qáliplesti. Arai Xakuseki óziniń 1718-jılı dóretilgen miynetinde arxaizm 
hám neologizmlerdi, ádebiy til, qarapayım sózler hám dialektizmlerdi izertledi. 
XVIII ásirde leksikografiya tarawında Tanigava Katosuganıń «Vakun-no siori»
dep atalatuǵın 93 tomnan ibarat sózligi payda boldı. 1775-jılı Kosigaya Godzannıń
dáslepki dialektologiyalıq sózligi dóretildi. 1764-1837 jılları jasaǵan Sudzuki 

---

- 14 - 
Akira tárepinen yapon tiliniń payda bolıwı tuwralı etimologiyalıq izertlewleri 
járiyalandı. Ol yapon tiliniń payda bolıwınıń tórt jolı tuwralı pikir bildiredi:
a) haywanlardıń sestine eliklew; 
b)adamlardıń dawısına eliklew; 
v)tábiyattaǵı seslerge eliklew; 
g)tábiyattaǵı háreket hám halatlardı sáwlelendiriw, solarǵa eliklew. Yapon 
til biliminde sóz shaqapları tuwralı táliymattıń tiykarın salıwshı Fudzitani 
Nariakira (1738-1779) bolıp tabıladı. Ol yapon tilindegi tórt sóz shaqabın anıqladı: 
atawısh sózler, feyiller, kelbetlikler, kómekshi sózler. 1803-jılı Sudzuki Akiranıń
«Yapon tili grammatikası» miyneti dóretildi. Yaponiyanıń Gollandiya menen tıǵız 
sawda-satıq, mádeniy baylanısları nátiyjesinde Evropa til biliminiń tásirinde
1833-jılı Tsurumine Sigenobudıń «Yapon tiliniń tolıq grammatikası» payda 
boldı. Bul miynette evropa til bilimi úlgisinde yapon tilindegi toǵız sóz shaqabı 
izertlenilgen.