{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 9. AZ-ZAMAHShARİY
Abdulqasım Maxmud İbn Omar 1075-jılı 19-mart kúni Xorezm oypatında 
házirgi Turkmenstannıń Tashawız walayatı aymaǵında Zamaxshar awılında 
tuwılǵan. Usıǵan baylanıslı Az-Zamaxshariy laqabına iye. 1144-jılı 14-aprelde 
Urgench qalasında qaytıs bolǵan. Ol xat tanıwdı, kitap oqıwdı óziniń ákesinen 
úyrengen. Ákesi medresede imam katib bolıp islegen. Bunnan soń Xiywada Abu 
Mudar degen ustazǵa shákirt boladı. Soń Buxara medresesinde ilimin 
tereńlestirgen. Buxaradan soń Baǵdatqa, onnan Mákke-Mádiynaǵa barıp sol jerde 
eki jıl jasaydı. Ol arab tilleri boyınsha óz zamanınıń sawatlı adamı bolıp jetilisedi. 
Shayıxlıq dárejege jetisedi. Horezmge qaytıp kelgennen keyin bir ayaǵı aqsaq 
bolıwına baylanıslı Urgenchtegi medresede xat kóshiriwshi-katiblik xızmet penen 
shuǵıllanǵan. Óz zamanınıń bilimdan, sawatlı adamlarınan mol bilim hám 
tájiriybelerdi úyrenip Zamaxshariy óz dáwiriniń talantlı shayırı, ilimpazı hám 
mádeniy xızmetkeri bolıp jetilisedi. Arab tilindegi kitaplardı tereń úyreniwi 
nátiyjesinde arab grammatikası hám leksikası, arab poeziyası hám stilistikası 
boyınsha ilimiy traktatlar jazǵan. 
Zamaxshariy xajı saparına barıp, Mákkede eki jıl jasap kelgennen keyin 
«Muhaddimat-al-adab» miynetin 1137-jılı jazıp pitkergen. Óziniń bul miynetin 
1127-1156-jılları Xorezm mámleketin basqarıp turǵan Abdul Muzaffar Atsız 
degen patshanıń xúrmetine arnap jazǵan. «Muxaddimat-al-adab» («Ádeplilikke 
kirispe») miyneti leksikografiyalıq sózlik bolıp tabıladı. «Muxaddimat-al-adab» 
miynetiniń eki kóshirme nusqası saqlanıp qalǵan. Birinshisi, 1305-jılı kóshirilgen 
nusqası, ekinshisi, 1492-jılı kóshirilgen nusqası. Mazmunı boyınsha bul miynet 
arabsha, turkshe, mongolsha sózlik. Zamaxshariydiń bul sózliginiń jetiskenlik 
tárepleriniń biri sózler alfavit tártibinde berilgen. Sózlerdiń tuwra hám awıspalı 
mánileri tuwralı túsinik beredi. Awıspalı mánilerdiń payda bolıw sebebin 
tusindiredi. Sonday-aq, sóz shaqapları tuwralı tusinik berilip tiykarǵı úsh sóz 
shaqabı bar ekenligin aytadı. 1. İsm-atawısh sózler, 2. feyil, 3. kómekshi sózler 
hám feyildiń sepleniw úlgilerin kórsetedi. Sonday-aq, bul sózlikte 3500 dey sózler, 

---

- 27 - 
arab naqıl-maqallarınıń dizimi berilgen. «Muhaddimat al-adab» miyneti birinshi 
mártebe 1706-jılı Xoja İskah Ependi tárepinen osmanlı túrk tiline awdarma 
jasalǵan. Sonıń ala frantsúz, nemis tillerine awdarma jasalıp Parij, Leiptsig, Vena, 
Leiden qalalarında járiyalanǵan. Nemis ilimpazı Vatzastayn «Muhaddimat al-
adab» miynetiniń Evropadaǵı qol jazba fondlarda saqlanatuǵın jeti nusqasın 
salıstırmalı úyrenip 1850-jılı Leyptsigta eki tom túrinde kritikalıq tekstin 
baspadan járiyaladı. Zamaxshariy óziniń keyninde 50 den aslam miynetler 
qaldırǵan. Arab grammatikası boyınsha «Al-Mufassal-fi sanat al-irab» miynetin 
avtor Mákke qalasında 1121-jılı jazǵan, mánisi «Fleksiya óneri haqqında tolıq 
kitap» degendi bildiredi. Bul kitap arab tili grammatikasın úyreniwde áhmiyetli 
qollanba sıpatında shıǵıs hám batıs mámleketlerinde abırayǵa erisken, qollanıwda 
bolǵan. 
Zamaxshariydiń bul miyneti belgili arab tilshisi Sibaveyxidiń arab tili 
grammatikası boyınsha jazılǵan «Al-kitab» miynetinen keyin ekinshi orında 
turadı. Hátte Siriya hákimi Muzafariddin Musa kimde-kim az-Zamaxshariydıń bul 
miynetin yadtan bilse, oǵan 5000 gúmis teńge pul hám sarpay jabıwǵa wáde 
bergen. Bir qansha adamlardıń Zamaxshariydıń bul miynetin yadlap sawǵanı 
alǵanlıǵı dereklerde keltiriledi. Bul mısal Zamaxshariydiń bul miynetiniń sol 
dáwirlerde de qanshama dárejede joqarı bahalanǵanın kórsetedi. «Al-Mufassal» 
miynetiniń bir qol jazba nusqası Tashkentte Beruniy atındaǵı Shıǵıs tanıw 
institutınıń qol jazbalar fondında 5198 shifrı menen saqlanadı. Bul miynet 1873-
jılı ilimpaz J.R. Brosh tárepinen nemis tiline awdarma jasalıp 1859-jılı 
Kristyanada járiyalanǵan. 
«Al Mufassal» dıń kóp sanlı kommentariyalarınıń ishindegi eń keń 
tarqalǵanı siriyalı grammatist Muwaffaq al-Xalabiy (1158-1245) tárepinen 
jazılǵan kommentariya bolıp esaplanadı. Bul kommentariya 1882-jılı Leiptsig 
qalasında eki tom túrinde járiyalanǵan. 
Zamaxshariydiń «Al-mufassal» miyneti qurılısı boyınsha tórt bólimnen 
ibarat: 1) İsm, 2) feyiller, 3) kómekshi sózler, 4) ism, feyil, kómekshi sózler aralas 
qollanǵan halatlar. 
Zamaxshariydiń bunnan basqa da «Al-muhajat bil-masoil an-nahviya av-
ahajiy al nahviya» (Grammatika máselelerine tiyisli jumbaqlar), «Al-unmuzaj fin-
nahvij» (Grammatikalıq úlgiler haqqında), «Samiym ul-arabiya» (Arab tiliniń 
negizi), «Al-mujam al arabiy al farsiy» (Arabsha-parsısha toplam), «Al-mufrad va-
l-muallaf fin-nahvi» (Grammatikada birlik hám kóplik), «Diyvan ut-tamsiyl» 
(Assimilyatsiya haqqında kitap), «Sharx, abyat kitab Sibaveyx» (Sibaveyxi kitabı 
báyitleriniń shárhi) miynetleri bar. 
Zamaxshariydiń «Grammatikaǵa tiyisli jumbaqlar» miyneti Mákke 
hámeldarlarınıń biri Ulay ibn Vahhosǵa sawǵa etilgen. Ulay ibn Vahhos óz 
dáwiriniń marifatlı kisileriniń biri bolǵan. Avtordıń «Grammatikalıq úlgiler 
haqqında» miyneti «Al-Mufassal» miynetiniń qısqartılǵan túri. Bul miynet 1900-
jılı Stambulda, 1901-jılı Kairda basqa avtorlardıń miynetleri menen birge 
toplamda járiyalanǵan. Zamaxshariydiń «Arab tiliniń negizi» miyneti Baǵdadta 
İraq milliy muzeyi qasındaǵı kitapxanada 1002 shifrı menen saqlanadı. «Arabsha-

---

- 28 - 
parsısha toplam» dep atalatuǵın miynet Doktor al-Hufiy tárepinen túrk tiline 
awdarma jasalıp 1951-jılı Stambul qalasında járiyalanǵan. Bul miynettiń 
Vatzastayn tárepinen tayarlanǵan baspası 1843-jılı Leiptsigte járiyalanǵan. 
Zamaxshariydiń «Grammatikada birlik hám kóplik» dep atalatuǵın miynetiniń bir 
qol jazbası Stambuldaǵı Kúprili kitapxanasında 1393 shifrı menen saqlanadı. Bul 
miynet İraq ilimpazı Bahiyja bakir al-Husniy tárepinen izertlenip İraq İlimler 
Akademiyası jurnalınıń 1967-jılǵı 15-sanında járiyalanǵan. Zamaxshariydiń 
«Sibaveyxi kitabı báyitleriniń shárhi» miyneti arab ilimpazı sibaveyxidiń arab tili 
grammatikası boyınsha jazılǵan kitabın analizlewge baǵıshlanǵan. Bul miynettiń 
bir qol jazbası Stambuldaǵı Ahmed as-Salis kitapxanasında saqlanadı. Qol jazba 
111 betten ibarat.