{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

túrk-wál-qıfshaq» (Túrkiy hám qıpshaq tillerin úyreniwge mútáj adamlar ushın 
qollanba kitap) sózligi qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bahalı maǵlıwmatlar 
beretuǵın áhmiyetli miynetlerdiń biri. Bul miynettiń házirshe ilim ushın belgili 
bolǵan bir nusqası bar. Bul nusqa Frantsiyada Parij qalasındaǵı milliy kitapxanada 
saqlanbaqta. Kólemi jaǵınan 166 bet, eki bólimnen ibarat. Bul miynet XIV ásirdiń 
birinshi yarımında jazılǵan dep shamalanadı, anıq jazılǵan jılı belgisiz. Polshalı 
prof. A.Zayonchkovskiydiń kórsetiwinshe, sózlik XIV ásirdiń ortalarında Siriyada 
jazılǵan. 
Miynet túrkiy hám qıpshaq tilleriniń materialları tiykarında jazılǵan. Qol 
jazbanıń sózlik quramında 770 mánili sóz qollanǵan. Sonıń menen birge túrk hám 
qıpshaq tilleriniń grammatikalıq qurılısı jóninde kóplegen maǵlıwmatlar bar. Qol 
jazbanıń birinshi bóliminde atlıq sózler berilgen bolıp, kólemi 28 bet. 1958-jılı 
Varshavada basıp shıǵarıldı. Birinshi bólimniń dáslepki qol jazbası 1939-jılı 
Varshavaǵa nemislerdiń topılısı waqtında órt sebebinen janıp ketken edi. 
Miynettiń ekinshi feyil sózlerdi izertleytuǵın kólemi 138 betten ibarat bolǵan 
bólimi Varshava qalasında 1954-jılı basıp shıǵarıldı. 
Ózbek til biliminde Sh.Fayzullaeva 1969-jılı Jamalatdin-at-Túrkiydiń bul 
«Kitab bulǵat-ál-mushtaq-fi-luǵat-at-túrk wál-qıfjaq» miynetiniń fonetika, leksika, 

---

- 32 - 
morfologiyasın izertlew menen birge eki bólimdi birlestirip tolıq awdarma jasadı, 
bul temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı. 
Prof. Á. Nadjip sózlikte qıpshaq tillerine qaraǵanda oǵuz-túrkmen sózleri 
kóplep ushırasadı, - degen pikirdi aytadı. 
3. XIII-XV ásirlerde oǵuz-qıpshaq tilleri boyınsha dóretilgen miynetlerdiń 
ishinde XIV ásirdiń eń kórnekli filologlarınıń biri, Ásiyruddin Abu-Hayyan Ál-
Andalusidiń «Kitab ál-idrak-li-lisan-ál-átrak» miyneti (Túrkiy tillerin úyreniw 
kitabı) belgili orındı iyeleydi. Bul miynette mamlyuk mámleketindegi aralas oǵuz-
qıpshaq túrkleriniń tili, onıń fonetikası, leksikası, morfologiya hám sintaksisi 
boyınsha oǵada bay materiallar berilgen. Prof. Á.Nadjip óziniń «XIV ásirdegi 
Egipet mamlyukleriniń qıpshaq-oǵuz ádebiy tili» dep atalǵan doktorlıq 
dissertatsiyasında Abu-Hayyannıń qálemine tiyisli bul miynetten basqa eliwge 
shamalas dóretpeleri bar ekenin kórsetedi. Abu-Hayyannıń bul «Kitab-al-idrak li-
lisak al-atrak» miyneti 1312-jılı (hijriy jıl esabı boyınsha 712-jıl 20-ramazan) Kair 
qalasında Malik Salix medresesinde jazıp pitkerilgen. Miynettiń tiykarǵı nusqası 
saqlanbaǵan, eki qol jazba kóshirmesi saqlanıp bizge kelip jetti. Onıń bir nusqası 
Stambul qalasında Bayazit meshiti qaptalındaǵı Valeddin Efendi kitapxanasında 
saqlanadı. 
Ekinshi kóshirme nusqası Stambul universitetiniń Xalis Efendi atındaǵı qol 
jazba fondında saqlanadı. Abu-Hayyannıń bul miyneti birinshi ret 1891-jılı túrk 
filologi Mustafa bey tárepinen Stambulda basıp shıǵarıladı. Ekinshi ilimiy baspası 
túrk ilimpazı Axmed Jafaroglı tárepinen tayarlanıp 1931-jılı Stambulda basıp 
shıǵarıladı. 
Ózbek ilimpazı N.A.Rasulova tárepinen 1969-jılı «Abu-Hayyannıń «Kitab 
al-idrak li-lisan al-atrak» miynetiniń tilin izertlew» degen temada kandidatlıq 
dissertatsiya jaqlandı. Bul miynette Abu Hayyan miynetiniń morfologiyası, 
leksikası izertlengen hám glossarii (sózligi) berilgen. 
Qazaq ilimpazı M.N.Majenova «Abu Hayyan-qıpshaq tilin izertlewshi» 
degen temada 1969-jılı Alma-Atada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı. 
Abu-Hayyannıń bul miynetinde 3500 den aslam túrkiy sózler berilgen. 
Bunda qıpshaq, oǵuz, túrk, tatar, bulgar, uyǵır tilleriniń materialları salıstırmalı 
baǵdarda bayanlanǵan. Abu-Hayannıń bul miynetinde qollanılǵan sózlerdiń 
kópshiligi qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bizge bahalı maǵlıwmat beredi.
4. XIII-XV ásirlerdegi oǵuz-qıpshaq tiliniń kelesi eń iri miynetleriniń biri