{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 13. ORTA ÁSİRLERDEGİ EVROPA LİNGVİSTİKASI 
Evropada orta ásirlerde ilimniń barlıq tarawları, sonıń ishinde til biliminde 
de aytarlıqtay alǵa ilgerilewshilik bolmadı. Bul dáwirde ámeliy máqsetlerde latın 
tilin úyreniw boyınsha jumıslar júrgizildi. Rim grammatistleri Eliya Donata hám 
Pristsiannıń latın tili boyınsha qollanbası qollanıwda boldı. 
Donatanıń grammatikası («Ars grammatica») latın tili boyınsha jazılǵan 
qısqasha oqıw qollanba. Sonlıqtanda IV ásirlerden baslap mekteplerde latın tilin 
úyreniwde mıń jıldan aslam waqıt aralıǵında keńnen qollanılǵan. Onıń tolıq («Ars 
maior») hám qısqartılǵan («Ars minor») variantları bar. «Ars minor» da kirisiw 
bólim, sóz shaqapları tuwralı qısqasha maǵlıwmatlar berilgen. «Ars maior» da 
fonetika, jazıw, qosıq qurılısı, sóz shaqapları tuwralı táliymat,stilistika boyınsha 
materiallar keń túrde berilgen. Áyyemgi grek-rim grammatikalıq traditsiyalarınıń 
ishinen belgilew hám belgisizlik almasıqlarınıń feyiller menen dizbeklesip 
qollanıwı máselesin tereńirek izertlewi menen bahalı. 
Pristsiannıń grammatikası («Institutionum grammaticarum») on segiz 
kitaptan ibarat kólemli miynet. Dáslepki on altı kitabında til sesleri hám forma 
jasawshı qosımtalar tuwralı táliymatı bayanlanǵan. Ol «Priscianus Maior» dep 
ataladı. On jeti hám on segizinshi kitaplar «Priscianus Minor» dep atalıp onda 
sintaksis, sóz dizbekleri úyrenilgen. Pristsian latın tilin bayanlawda Aleksandriya 
grammatikalıq mektebi wákili Apollonii Diskoldıń grammatikalıq táliymatına 
tiykarlanadı. 

---

- 40 - 
Oyanıw dáwirinde tilge baylanıslı tiykarǵı úsh másele kún tártibinde turdı: 
a) milliy tillerdiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı; b) xalıq aralıq masshtabta hár qıylı 
tillerdi úyreniw hám iyelew; v) antik dáwirlerdegi lingvistikalıq miyraslardı qayta 
tiklew; 
Evropada dáslepki universitetlerdiń (Parij, Sorbonna, Bolonya, Praga, Vena, 
Geydelberg, Kembridj) payda bolıwı menen Pristsiannıń grammatikasın joqarı 
basqıshtaǵı oqıw máqsetlerine beyimlestiriwge umtılıw payda boldı. Usınday 
jumıslardıń biri - Aleksandr Villadeyskiydıń 1199-jılı qosıq túrinde jazılǵan latın 
grammatikası dóretpesi. 
Grammatikanı logika-filosofiyalıq kóz-qarastan úyreniw Petr Abelyar 
(1079-1142) hám Raymond Lulliyanıń (1235-1315) kontseptsiyalarında kózge 
taslanadı. Ásirese Raymond Lulliya latın tiliniń tiykarında universal filosofiyalıq 
tildi qáliplestiriw ideyasın usınadı. Onıń pikirinshe, tildiń elementleri hám 
qollanıw kombinatsiyası logikalıq modellestiriw mexanizmin sáykes túrde ózinde 
sáwlelendiriwi tiyis.
Bul dáwirlerde til máselelerin úyreniwge úlken dıqqat awdarǵan 
filosoflardıń ayırımları original ideyalardı usındı. Máselen, 1225-1274 jılları 
jasaǵan logik-filosof hám teolog Foma Akvinskiy «adamnıń sóylew tilindegi 
sesler sırtqı dúnyadaǵı zatlardı ańlatadı»-degen pikirdi bildiredi. 
XIII-XIV ásirlerde Pristsiannıń grammatikasın ele de jetilistiriw máqsetinde 
ayırım miynetler payda bola basladı. Solardıń biri Petr Geliyskiydiń «Ulıwma 
grammatika» (Summa grammaticae) miyneti bolıp onda orta ásirlerde Evropa 
xalıqlarınıń xalıq aralıq tili dárejesine kóterilgen latın tilin dáwir talaplarına 
sáykes jetilistiriw názerde tutılǵan. Sonday-aq, Petr Geliyskiy ózine shekemgi 
ilimpazlar kibi grammatikaǵa-durıs jazıw hám durıs sóylew óneri sıpatında ǵana 
emes, al ilim sıpatında qatnas jasaydı. 
Orta ásirlerde latın tili menen birge grek hám eski evrey tillerin úyreniwge 
umtılıw kózge taslanadı. Rodjer Bekonnıń (1214-1294) grek hám eski evrey tiliniń 
grammatikası boyınsha miyneti keń tanımalıqqa iye boldı. Orta ásirlerde tildi 
logikalıq baǵdarda izertlew Petr İspanskiydiń (1220-1277) «Ulıwma logika» 
(Summulae Logicales) miynetinde bayanlandı. Ol grammatika, ritorika hám 
logikanı sóylew protsesine baylaıslı ilimlerge kirgizedi. Onıń pikirinshe, logika 
universal qubılıslardı úyrenedi, al grammatika tillerdiń biri-birinen ayırmashılıǵın 
izertleydi.
İtaliyalı Dante Aligeri (1265-1321) feodallıq orta ásirdiń tamamlanıp, 
burjuaziyalıq dúzim káliplesken jańa dáwirdiń ilimpazı bolıp, til máseleleri menen 
de qızıqsındı. Ol 1304-1307 jılları jazılǵan «Xalıq tili haqqında» traktatında tildiń 
payda bolıwı máselesine toqtaydı. Jańa dáwir mádeniyatı tariyxında birinshilerden 
bolıp xalıq tiline tiykarlanǵan ádebiy til haqqındaǵı máseleni kóteredi. Ol 
qanonlıq-diniy kitabıy tildiń emes, al milliy ádebiy tildiń tárepdarı boladı. Ol xalıq 
tili latın tiline salıstırǵanda tábiyiy til ekenligin, al latın tili-jasalma yaǵnıy óli til 
ekenligin kórsetedi hám óziniń shıǵarmaların latın tilinde emes, al italyan tilinde 
jazadı. 

---

- 41 - 
Kitap basıp shıǵarıwdıń payda bolıwı, xalıqtıń sóylew tili tiykarında ádebiy 
tilleriniń qáliplese baslawına baylanıslı batıs Evropa xalıqlarınıń ózine tán 
grammatikalıq táliymatları dóretile basladı. Solardıń biri oyanıw dáwiriniń 
grammatisti, frantsuz ilimpazı Per de la Rame (Ramus.1515-1572) bolıp tabıladı. 
Ol grek, latın hám frantsuz tilleriniń grammatikası boyınsha miynetler jazdı. Onıń 
1562-jılı Parij qalasında «Frantsuz grammatikası» degen miyneti járiyalandı. Ol til 
biliminde házirge shekem qollanılıp kiyatırǵan gáptiń bas aǵzaları hám gáptiń 
ekinshi dárejeli aǵzaları terminlerin kirgizdi. Onıń shákirtleriniń biri Yakob 
Madsen Aarus (1538-1586) jańa dáwirdiń birinshi fonetistlerinen esaplanadı. Ol 
1586-jılı jazılǵan «Hárip tuwralı eki kitap» degen miynetinde dat tili hám 
dialektlerindegi sesler hám olardıń jasalıw ornı, usılları tuwralı sistemaǵa 
túsirilgen izertlewlerin járiyaladı. 
Rossiyada XVI ásirdiń basında Maksim Grektiń (1475-1556) miynetlerinde 
grammatika máselelerin óz aldına úyreniw baslandı. 1586-jılı «Slavyan 
grammatikası» degen atamada Vilno qalasında slavyan tilleriniń grammatikası 
boyınsha izertlewleri basılıp shıqtı.
Lavrentiy Zizaniyanıń «Slavyan grammatikası sózligi menen» degen 
miynetide 1596-jılı Vilno qalasında járiyalandı. 
Evropada tilge tariyxıy qatnas jasaw etimologiyalıq hám kóp tillik 
sózliklerdi dúziwde kózge taslanadı. Bunday miynetlerdiń qatarına Menajdıń 
«Frantsuz tiliniń etimologiyalıq sózligi» (1650), Ferraridıń «İtalyan tiliniń 
derekleri» (1676) sózliklerin kórsetiw múmkin.