{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 10. TÚRKİY TİL BİLİMİNݨ TİYKARLARI. 
MAXMUD QAShǴARİYDI¨ «DEVANU-LUǴAT-İT-TÚRK» MİYNETİ 
Maxmud Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti XI ásirde jasaǵan 
túrkiy qáwimleriniń tilinen maǵlıwmat beriwshi bahalı miynet bolıp tabıladı. 
Avtordıń tolıq atı-Maxmud İbn-al-Xusain. «Devanu-luǵat-it-túrk» degen ataması 
biziń tilimizde «Túrkiy tilleriniń sózligi» degen mánini bildiredi. 
Bul miynettiń qashan jazılǵanı tuwralı maǵlıwmatlar, miynettiń III tom, 
166-betinde ushırasadı: «tórt mártebe kózden ótkerip teksergennen soń hijriy jıl 
esabında 466 jılı (yaǵnıy 1072 jılı) jazıp pitkerildi»,-dep jazadı avtor.
«Devanu-luǵat-it-túrk» tiń qol jazba nusqasınıń tek bir danası saqlanǵan. 
Házir bul qol jazba nusqa Stambuldaǵı milliy kitapxananıń Áli Ámiri fondında 
saqlanbaqta. Bul qol jazbanı 1288-jılı 1-avgustta Mahmud Qashǵariydıń ózi 
jazǵan túp nusqadan aradan eki júz jıl ótkennen keyin siriyalı alım Muxammed ibn 
Abubakir ibn Abdulfatx as-Savi (al-Damashqiy) degen adam kóshirgen, sol 
kóshirme nusqa bizge kelip jetken. Kólemi 319 bet qaǵazǵa jazılǵan, qaǵazı 
qıtayda islengen, bekkem hám qalıń qaǵaz. Nusqanıń ayırım jerleri óshken. 
«DLT» miyneti arab grafikasında, arab tilinde jazılǵan. 
Miynettiń ózinde qay jerde jazılǵanı tuwralı maǵlıwmatlar ushıraspaydı, 
biraq 1074-jılı Baǵdat xalifası Muktedge sawǵaǵa berilgeni tuwralı maǵlıwmat 
bar. Soǵan qaraǵanda Maxmud Qashǵariy óziniń 40 jılǵa shamalas túrkiy 
qáwimleri hám qalaların atlı, eshekli, piyadalap gezip materiallardı jıynap 
bolǵannan keyin Baǵdat sháhárine kelip sol jerde jıynaǵan materiallardı sistemaǵa 
salıp tórt jıl dawamında jazıp pitkergen bolıwı múmkin. Baǵdatta jazılǵan dep 
boljaw jasawǵa qosımsha tiykar bolatuǵın nárse XI ásirde İrakta túrkiy qáwimleri 
basım kópshilikti quraytuǵın edi hám túrk seldjúklerdiń shıǵıstan batısqa qaray 
İrak, İran, Armeniya, Gretsiya jerlerin basıp alıp atırǵan waqıtı edi. 
Toǵız ásir dawamında ilim ushın belgisiz bolıp kelgen «DLT» miynetiniń 
nusqası XX ásirdiń basında tabıldı. Mahmud Qashǵariydıń bul miyneti uzaq 
ásirler dawamında esap-sansız arab ádebiyatlarınıń arasında tabılmay kelgen edi.

---

- 29 - 
Bul miynettiń qalay tabılǵanı tuwralı túrk ilimpazı Besim Atalaydıń «DLT» 
tiń túrk tiline awdarmasında maǵlıwmatlar ushırasadı: Stambul qalası Sahaflar 
bazarındaǵı kitapshı Burxan ápendige Nazif patshanıń xızmetshileriniń biri 
satılatuǵın kitap ákeledi. Burxan ápendi kitaptı satıw ushın bilimlendiriw bólimine 
alıp baradı. Bilimlendiriw bólimi 30 túrk lirasına bul kitaptı qımbat kórip satıp 
almaydı. 
Bunnan soń Burxan ápendi qol jazbanı Ali Ámiri degen bir qansha xat 
sawatı bar adamǵa kórsetedi. Ali Amiri kitaptıń qunlı miynet ekenigin kórip 30 
liraǵa satıp aladı. Burxan ápendige qosımsha 3 lira komission xızmet xaqısın 
tóleydi. Ali Amiri kitaptı alǵannan keyin adamlarǵa bul kitaptıń áxmiyeti tuwralı 
kóp mártebe aytsa da hesh kimge kórsetpeydi. Ziya Gokalp degen baspaxana iyesi 
kóp mártebe ótinish etse de oǵan bermeydi. 
General Sadriazam Talat pashanıń iske aralasıwı menen Kilisli Axmed Rifat 
Bilge degen ilimpaz hám baspaxana iyesi 1915-1917 jılları úsh tomnan ibarat 
kitap etip bastırıp shıǵaradı. I,II tomları 1915-jılı, III tomı 1917-jılı basıldı. 
Solay etip, túrk dúnyasınıń ájayıp jazba estelikleriniń biri «DLT» miyneti 
joq bolıw qáwpinen qutqarıldı. Kitaptıń Ali Amiri sıyaqlı sawatlı, Kilisli Rifat 
sıyaqlı ilimge keń qızıǵıwshı baspaxanasına iyesine dus keliwi bul miynetti joq 
bolıp ketiw qáwpinen qutqardı, bul olardıń túrkologiyaǵa qosqan úlken úlesi bolıp 
tabıladı.
Mahmud Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti 1915-1917-jılları 
arab grafikasında Kilisli Rifat tárepinen Stambul qalasında basılıp shıqqannan 
keyin bul miynet pútkil dúnya tilshi ilimpazları arasında úlken qızıǵıwshılıq 
oyattı: 
Breslav qalasındaǵı universitettiń semit tilleri boyınsha professorı Karl 
Brokelman ilimpazlar arasında birinshi ret bul miynetti nemis tiline awdarma 
jasadı hám 1928-jılı Budapesht-Leyptsig qalalarında kitap etip bastırıp shıǵardı. 
Túrkiyada bul miynetti túrk tiline awdarma jasawǵa birinshilerden bolıp kirisken 
Kilisli Rifat bolıp tabıladı. Óziniń bildiriwine qaraǵanda birinshi dunya júzilik 
urıstıń aqırında yaǵnıy 1918-jılı 22 dápterden ibarat «DLT» miynetiniń túrkshege 
awdarmasın bilimlendiriw ministrligine 120 liraǵa satqan. Ol jerde kitap bolıp 
bastırılıp shıǵarılmaǵan, Stambul universitetiniń túrk tili hám ádebiyatı 
fakultetiniń kitapxanasına tapsırılǵan. 
1921-jılı Túrkiyada revolyutsiya jeńip Mustafa Kemal Atatúrktiń 
basshılıǵında Osmanlı imperiyası saplastırılǵannan eki jıl soń bul miynetti túrk 
tiline awdarma jasaw hám kitap etip basıp shıǵarıw zárúrligi tuwadı. Bul jumıs 
bilimlendiriw ministrliginiń xızmetkeri Salih Rifat bey hám shayır Mehmed Akif 
beyge tapsırıladı. Olarǵa Stambul universiteti kitapxanasındaǵı Kilisli Rifattıń 22 
dápterden ibarat qol jazbası da alıp beriledi. Biraq negedur bul jumıs jáne iske 
aspaydı. «DLT» miynetiniń awdarması tayar bolmaydı. Bunnan soń Konyalı 
ilimpaz Bay Atif tárepinen Túrkiya Respublikası til komitetiniń ótinishi menen 
«DLT» miyneti awdarma jasaldı. Awdarma jasawda jiberilgen qáte-kemshilikleri 
ushın bul saparı da kitap bolıp bastırılmadı. 

---

- 30 - 
1937-jılı bul jumıs Túrkiya respublikası til komitetiniń bas xatkeri İbraxim 
Nejip tárepinen ilimpaz Besim Atalayǵa tapsırıladı. Ol ózinen burınǵı awdarmalar, 
ásirese Bay Atiftiń 943 betlik sońǵı awdarmasına sın qatnasın jasay otırıp bul iske 
kirisedi. 
1939-jılı I tom, 1940-jılı II tom, 1941-jılı III tomın Ankarada kitap etip 
basıp shıǵardı. 
«DLT» miynetin awdarma jasaw ózbek tilshileri arasında filologiya 
ilimleriniń kandidatı Salix Mutallibov tárepinen qolǵa alındı. 1960-jılı I tom, 
1961-jılı II tom, 1963-jılı III tom, 1967-jılı IV tomınıń (indeks) ózbek tilindegi 
awdarması basılıp shıqtı. 1967-jılı Salix Mutallibovǵa «Maxmud Qashǵariy 
«Devanu-luǵat-it-túrk» miynetin ózbek tiline awdarma jasap, til bilimine qosqan 
úlesi ushın filologiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesi berildi.
Bunnan soń uyǵır ilimpazı Sadvakasov M.Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-
túrk» miynetin uyǵır tiline awdarıp, eki tom etip bastırıp shıǵardı. Demek usı 
waqıtqa shekem arabsha jazılǵan bul miynet tórt tilge awdarma jasaldı (nemis, 
túrk, ózbek, uyǵır tillerine). Bul miynetti qaraqalpaq tiline awdarma jasaw 
qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri. 
Avtor «Men túrkler, túrkmenler, oǵuzlar, chigiller, yaǵmalar, qırǵızlardıń 
qalaların, awıl hám jaylawların kóp jıllar gezip shıqtım, sózlerin jıynadım, sózdiń 
hár túrli qásiyetlerin úyrenip, anıqladım. Men bul islerdi til bilmegenim ushın 
emes, al bul tillerdegi hár bir kishkene tillik ózgesheliklerdi anıqlaw ushın 
isledim». (DLT, 1, 44 bet),-dep jazadı. Jáne de, «..Men hár bir káwimge tiyisli 
sózlerdiń jasalıw ózgesheliklerin hám qanday qollanıwına qısqasha túsinik beriw 
ushın ayrıqsha jol tuttım. Bul jumısta mısal retinde túrklerdiń tilinde qollanıp 
kelgen qosıqlardan, shadlıq hám matam kúnlerinde aytılatuǵın hikmetli sózlerinen, 
naqıl-maqallarınan keltirdim. (DLT,1,47 bet )»,-dep kórsetedi 
Mahmud Qashǵariy «DLT» miynetinde túrkiy tilleriniń fonetikasına 
baylanıslı bahalı pikirler bildiredi. Sol dáwirde ses penen háripler arasındaǵı 
ayırmashılıqtı birinshi mártebe anıqladı, jazıwda qollanılatuǵın háripler janlı 
sóylew tilindegi seslerdi tolıq sáwlelendire almaytuǵının kórsetti. Ol bılay jazadı: 
«Túrkiy tillerinde qollanılatuǵın tiykarǵı háriplerdiń sanı on segizdur. 
Álbette, tildegi sesler on segiz emes, kópdur. Bul on segiz hárip jeterli emes. 
Bulardan basqa túrkiy tildegi seslerdi ańlatıw ushın jáne jeti hárip kerek. Lekin ol 
háripler joq. Ol jeti ses burınnan bar háriplerdiń ústine arnawlı belgi qoyıp 
jazıladı. (DLT,1,48 bet)». Mahmud Qashǵariy túrkiy tillerindegi kóplik qosımtası 
tuwralı bılay jazadı: «Er» sóz kóplikte «eren» túrinde ushırasadı. Lekin bul jaǵday 
júdá az ushıraydı hám ol qaǵıydaǵa qarama-qarsı, óytkeni, kóplik jalǵawı -lar//-ler 
túrinde boladı. (1,71-bet).