{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Leonard Blumfild (1887-1949) Boastıń kóz-qarasların basqa baǵdarda 
dawam ettirdi. Ol dáslepki waqıtları jas grammatistler ideyalarınıń tásirinde 
bolǵan bolsa da, XX ásirdiń 20-jılları óziniń lingvistikalıq kóz-qarasları bildiredi. 
Onıń 1926-jılı járiyalanǵan «Til haqqındaǵı ilim ushın bir neshe postulatlar», - 
degen maqalasında jańa lingvistikalıq teoriya hám onıń izertlew metodikasın 
bayanlaydı. L. Blumfild óziniń ideyaların dál hám anıq bayanlaw ushın 
postulatlardıń matematikalıq forması yaǵnıy gipoteza hám aksiomalardı qollanadı. 
Ol teoriyalıq til biliminiń tiykarǵı wazıypası sıpatında postulatlardı qáliplestiriw 
problemasın kórsetedi. L. Blumfildtiń 1933-jılı járiyalanǵan «Til» miyneti amerika 
tilshileri ushın tiykarǵı sabaqlıq esaplanadı. Ferdinand de Sossyurdiń «Ulıwma 
lingvistika kursı» Evropa til bilimi tariyxında qanday orın iyeleytuǵın bolsa, XX 
ásirdegi Amerika til bilimi ushın bul miynettiń áhmiyeti sonday. 
L. Blumfild tárepinen bayan etilgen lingvistikalıq izertlewdiń metodları, 
printsipleri hám wazıypaları tuwralı pikirleri amerika til biliminde deskriptiv 
lingvistikanıń payda bolıwına alıp keldi.
Bul mektep wákilleriniń kóz-qarasınsha, lingvistikanıń obekti tekst, onıń 
bólekleri-segment, fon hám morflar bolıp esaplanadı. Sóz-fonema hám 
morfemalardıń izbe-izligi sıpatında túsiniledi, al, konstruktsiya-sóz hám 
morfemalardan ibarat. 
Yel mektebi wákilleri til biliminiń tiykarǵı wazıypası tek bayanlaw 
metodikasın islep shıǵıw hám jetilistiriw,-dep esaplaydı. Sonlıqtanda ilimiy 
ádebiyatlarda Yel mektebin deskriptiv
1
lingvistika dep ataw jaǵdayları ushırasadı. 
Bul mektep ulıwma kategoriyalar hám sxemalardı izertlewdi aldına maqset 
etip qoyǵan Kopengagen strukturalizminen usı tárepleri menen ayrıqshalanadı. 
Keyin ala bul metod Kennetli Payk miynetleri tiykarında jáne de rawajlandırıldı. 
Tillerdi oqıtıwdıń bul ilimpazlar tiykarın salǵan metodikası ingliz tiline, sonıń ala 
basqa da hind-evropa, túrkiy hám semit tillerine qollanıldı. Yaǵnıy deskriptiv 
lingvistika 
metodın universallastırıw tendentsiyası bayqaldı. Deskriptiv 
1
Descriptive – инглиз с£зи болып «баянла³», «су³ретле³»- деген м¡нилерди билдиреди. 
1
Psycholinquistics. A. Bokk of readings. Ed.by S. Saporta. -N.Y.,1961 
2
Ch.Osgood. Psycholinquistics.-N. Y., 1963. 

---

- 127 - 
lingvistikaǵa metodologiyalıq teoriya sıpatında qarawǵa, sonıń tiykarında 
Kopengagen strukturalizminiń tiykarın salıwshı Luy Elmslevtıń táliymatı menen 
jaqınlasıwǵa umtılıw seziledi. 
Deskriptiv metod til strukturasınıń túsinik penen baylanıslı bolmaǵan 
elementlerine, yaǵnıy tildiń fonetikalıq sistemasına baylanıslı tabıslı túrde 
qollanıldı. Al bul sheńberden shıǵıp morfologiya hám sintaksis máselelerin 
izertlewge bul metodtı qollanıw, olar ushın birdey bolǵan sxemalardı anıqlawda, 
sonday-aq, barlıq tillerge ortaq bolǵan universal kategoriyalardı anıqlawda 
deskriptiv metodtıń kemshilikleri júzege keledi. Sebebi bul metodtı tek sırtqı 
forma-struktura hám onıń elementlerin anıqlawda tabıslı qollanıw múmkin. Al 
tildiń mánilik tárepi, hátte fonemalardıń máni ańlatıwshılıq xızmetin anıqlawda 
bul metodtıń kemshilikleri kózge taslandı. Tildi izertlewde tildiń ayırım 
elementleriniń, grammatikalıq kategoriyalar menen sózdiń semantikasınıń 
logikalıq kategoriyalar menen baylanıslı ekenligin itibardan shette qaldırıwǵa 
bolmaydı. 
L.Blumfild tiykarın salǵan Amerika deskriptiv lingvistikasınıń filosofiyalıq 
tiykarı pozitivizm bolıp tabıladı. İlimiy dóretiwshilik xızmetiniń dáslepki 
basqıshlarında jas grammatistlerdiń idealistlik kontseptsiyaları menen polemikalıq 
qatnasta bolǵan bolsa, keyin ala R. Karnaptıń logikalıq pozitivizmi menen 
jaqınlıǵın bildiredi. Házirgi dáwir pozitivizmi til biliminiń tiykarǵı wazıypası til 
faktlerin dizimge alıw hám onı bayanlaw- dep qaraydı. Amerika tilshileri bul 
pikirdi basshılıqqa alıp til faktlerin anıq bayanlawǵa umtıladı, biraq olardı 
túsindiriwge háreket etpeydi. 
Til faktlerin izertlewge bunday ústirtin qatnas jasaw lingvistiqanıń mánilik 
tárepin jarlılandıradı. F.F.Fortunatov XIX ásirde-aq til biliminiń tiykarǵı 
wazıypası-til faktlerin túsindiriw (bayanlaw emes), til arqalı sáwlelenetuǵın 
túsiniklerdiń baylanısın anıqlaw ekenligin kórsetken edi. 
L.Blumfildtiń lingvistikalıq analiz jasawınıń psixologiyalıq tiykarı XIX 
ásirdiń aqırı XX ásirdıń basında amerika psixologiya iliminde qáliplesken 
bixeviorizm aǵımı bolıp tabıladı. Bixeviorizm biziń pikirlewimiz, adamnıń minez-
qulqı psixikalıq protsesslerge, sırtqı reaktsiyasına tiykarlanıwı tiyis,-dep esaplaydı. 
Blumfild bul táliymatqa tiykarlanıp barlıq lingvistikalıq analiz adam háráketleri 
hám onıń reaktsiyasın baqlaw menen shekleniwi tiyis,-dep esaplaydı. Solay etip, ol 
tilge adamnıń minez-qulqınıń ayrıqsha bir forması sıpatında qaraydı. 
L.Blumfildtiń teoriyalıq kóz-qarasları onıń shákirtleri tárepinen hár qıylı 
baǵdarlarda rawajlandırılmaqta. Amerika strukturalizmi óziniń ishinde bir neshe 
baǵdarlarǵa bólinedi: 
Birinshi baǵdar: Amerika strukturalizmindegi L. Blumfild tiykarın salǵan 
Yel mektebi. Olardıń tiykarǵı wákilleri hám miynetleri tómendegiler: Djordj 
Leonard Treydjerdiń «Lingvistikalıq analiz ocherki» (1942), «İngliz tiliniń 
qurılısı ocherki» (1951), Zelling Xarristiń (1909-1992) «Struktural lingvistika 
metodı» (1951), «Sóylewdiń analizi» (1961), «Struktural lingvistika» (1961), 
Bernard Bloktıń (1907-1965) «İngliz feyilindegi fleksiya» (1947) miynetleri h.t.b. 

---

- 128 - 
Charlz Xokkette Yel mektebi wákili. Ol 1916-jılı tuwılǵan. 1946-jıldan Yel 
hám Kornel universitetleriniń lingvistika professorı. 1964-jılı amerika lingvistika 
jámiyetiniń prezidenti bolıp saylanadı. 
Ch. Xokket-amerika indeetsleriniń tili boyınsha jetik qánige. Onıń tiykarǵı 
miynetleri: «Potavatomi: I. fonologiya, morfonologiya hám morfologiyaǵa sholıw: 
II. Sóz jasalıw, betlik affiksleri hám atlıqlar; III.Tiykarǵı feyiller, janapaylar» 
(1948), «Blumfildtiń algonkinli izertlewine kirisiw» (1948), «Algonkin tilleriniń 
leksikası» (1957).
Amerika indeetsleriniń tillerinen toplaǵan materialların Ch. Xokket 
lingvistikanıń ulıwma problemaların izertlewge arnaǵan miynetlerinde keń túrde 
paydalanǵan. 
Onıń ulıwma til bilimi máselelerine baǵıshlanǵan tómendegi miynetlerin 
kórsetiw múmkin: «Grammatikalıq bayanlawdıń eki modeli» (1954), «Fonologiya 
boyınsha qollanba» (1955), «Ulıwma til bilimi kursı» (1958), «Til birlikleri hám 
olardıń qatnası» (1961), «Tillik universaliya probleması máselesine» (1963), «Til 
,matematika hám lingvistika» (1966). 
Bul aǵım wákilleri tildi analizlewdiń Blumfild usınǵan formal (immanent) 
usılın rawajlandırıp lingvistikalıq analizlew texnikasın jetilistirdi. Bul topardaǵı 
tilshiler lingvistiqalıq izertlewde m1ni faktorın ekinshi orın2a 3oyıp til 
formalarına dı33attı a7daradı . 
Ekinshi baǵdar: Enn-Anbor toparı bolıp, ol Michigan universitetinde 
qáliplesti. Onıń tiykarǵı wákilleri hám miynetleri tómendegiler: Kennet Li Payktıń 
(1912-2000) «Adam minez-qulqınıń birlesken strukturası teoriyasına tildiń 
qatnası» (1960), «Fonologiya, morfologiya hám sintaksiske interpretatsiya (1958), 
Yudjin Albert Naydtıń (1914) «Morfologiya» (1951), Charlz Frizdiń (1887-1967) 
«İngliz tiliniń strukturası» (1952) miynetleri. Bul mektep wákilleri ózleriniń kóz-
qarası jaǵınan E.Sepirdiń táliymatına jaqın,etnolingvistikalı3 ba2darda2ı 
izertle7leri menen ajıralıp turadı. Lingvistikalıq analizge lingvistikalıq emes 
psixologiyalıq, sotsiallıq-etnikalıq faktorlardı keńnen qollanadı. Bul mektepke tán 
bolǵan jáne bir belgi- olar dialektologiyalıq ekspeditsiyalar shólkemlestiriwge 
úlken dıqqat awdaradı. Amerikadaǵı jergilikli xalıqlar arasında missionerlik 
háreketleri menen de keńnen belgili. Amerika indeetsleri tillerine bibliyanı 
awdarma jasaw menen shuǵıllanǵan Yudjin Naydtıń miynetlerinde awdarma 
teoriyası problemaları tereń izertlenildi.Bul mektep 71killeri til bilimine 
tagmemika t6sinigin alıp keldi.Tagmemika termini e4 kishi tillik birlikler-fon 81m 
morflardı a4latadı.Sintagmema tagmemalardı4 dizbeklesip keli7in bildiredi. 
Amerika mektebi wákilleri ulıwma til biliminiń metodologiyalıq 
problemaları menen qızıqsınbaydı. Olar tildiń bayanlaw texnikasın qáliplestiriw, 
bayanlaw usıllarınıń metodikası máselelerine tiykarǵı dıqqattı awdaradı. 
Lingvistikalıq analizlewdiń deskriptiv metodı Z. Xarristiń «Struktural lingvistika 
metodı» miynetinde bayanlanǵan. 
Olar tildi izertlewde tómendegi jaǵdaylarǵa dıqqat awdaradı: 

---

- 129 - 
-Sóylew protsesinen alınǵan ayırım tekstlerdi basqa tekstlerge salıstırmalı 
baǵdarda úyreniw, bunda tildiń tariyxı, xalıqtıń psixologiyasına dıqqat 
awdarılmaydı; 
-deskriptiv lingvistikanıń tiykarǵı máqseti,- dep jazadı Z.Xarris, -sóylew 
protsesindegi onıń ayırım bólimleri yamasa belgileriniń bir-birine salıstırǵanda 
ornalasıw, aytılıw qatnasların úyreniw bolıp tabıladı; 
-lingvisttiń 
wazıypası 
sonnan 
ibarat, 
fonologiyalıq elementlerdiń 
differentsiyasın anıqlaw, olar arasındaǵı qatnastı izertlew soń morfologiyasın 
úyreniw. Fonologiya menen morfologiya arasında ádewir ayırmashılıqlar bar, 
máselen, sanı jaǵınan, qálegen tilde morfologiyalıq elementler, fonologiyalıq 
elementlerge salıstırǵanda kóp, biraq bul eki parallel sxema ózleriniń tipi hám 
operatsiyalarınıń izbe-izligi jaǵınan sáykes keledi. Sonlıqtan da dástúriy usıl bir 
qansha ápiwayı bolıwına qaramastan pritsibinde keri izbe-izlikte, yaǵnıy 
morfemadan fonemaǵa qaray izertlew múmkin; 
Bul wazıypalardı orınlaw tekstti segmentatsiyalarǵa (bólimlerge) bóliw hám 
segmentatsiya nátiyjesinde anıqlanǵan birliklerdi distributsiyalıq analizlew 
tiykarında ámelge asırıladı. Elementar birlikler klassın anıqlaw ushın substitutsiya 
(orın almastırıw) texnikası qollanıladı, onda segmentler sóylew barısında alınǵan 
basqa tekstlerge qoyıp kóriledi hám informant ushın onıń sáykesligi tekseriledi. 
Lingvist ámeliyatta tek bir tilde sóylewshi informant penen islesedi. 
İnformatordan jazıp alınǵan forma, yamasa eki forma mánisi boyınsha sáykes kele 
me? Yamasa sáykes kelmey me? Máselen, qálegen A hám V eki morfemasın 
alayıq. Olardıń ańlatatuǵın mánileri basqa basqa. Sonlıqtan da olar distributsiyası 
boyınsha ózgeshelikke iye. Eki sóylew ortalıǵı bar. Olardıń birinde birewi 
qollanılsa, ekinshisi qollanılmaydı. A morfemasında ushırasatuǵın, biraq V 
morfemasında joq fonema yamasa seslik elementler óziniń distrubitsiyası boyınsha 
V morfemasındaǵı fonema hám seslik elementlerden ajıraladı. Usıǵan tiykarlanıp 
Z.Xarris tómendegidey juwmaq shıǵaradı: keleshekte distributiv metod texnikasın 
jetilistirgen jaǵdayda hár bir elementtiń distributsiyası anıqlanadı.
Tekstti fonologiyalıq yarusta-fonlarǵa, morfologiyalıq yarusta-morflarǵa 
yaǵnıy elementar birliklerge segmentatsiya jasaǵannan keyin olardı identifikatsiya 
jasaw zárúr. Yaǵnıy olar bir elementar birliktiń allofonı ma ya allomorfı ma, 
yamasa basqa basqa elementar birlikler me? Usıǵan baylanıslı distrubitsiyanıń úsh 
tipin kórsetedi: qosımsha distributsiya, kontrast distributsiya, erkin distributsiya. 
Tekstlik birlikler eger olar birdey pozitsiyalarda hesh qashan qollanılmasa 
qosımsha distributsiyada turadı (Mısalı, den hám test sózlerinde dawıslı sesler 
ashıq hám tuwıqlıq dárejesi boyınsha ózgeshelenedi); kontrast distributsiyada 
sesler máni ózgeriwine tásir jasap birdey pozitsiyalarda qollanıladı (máselen, dam 
hám dom sózlerindegi a hám o fonemaları); erkin distributsiyada qálegen halatta 
máni ózgerisine tásir jasamay biri-biriniń ornına qollanıladı: (máselen, orıs 
tilindegi jarılıwshı hám frikativ g sesi «gorod, gora» sózlerinde qollanılıwı h.t.b.)