{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

---

ÓZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HÁM ORTA ARNA²LI 
BİLİMLENDİRݲ MİNİSTRLİGİ 
BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLİK 
UNİVERSİTETİ 
ShÁMShETDİN ABDİNAZİMOV
TİL BİLİMİ TARİYXI 
Joqarı oqıі orınlarınıń filologiya fakultetleri talabaları ushın oqıі qollanba 
(2-ret basılıіı) 
NÓKİS 
«QARAQALPAQSTAN» 
2013 

---

- 2 - 
Abdinazimov Sh. Til bilimi tariyxı.
Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya
fakultetleri talabaları ushın oqıw qollanba.
Nókis. «Qaraqalpaqstan» baspası. 2013-jıl. 184 bet. 
Filologiya ilimleriniń doktorı, professor Shámshetdin Abdinazimov- 
qaraqalpaq til bilimi,ayrıqsha onıń qaraqalpaq tili tariyxı, til bilimi 
tariyxı,lingvofolkloristika tarawları boyınsha jemisli miynet etip kiyatırǵan 
ilimpaz.Onıń ekinshi ret qayta islenip,tolıqtırılıp baspadan shıǵarılıp otırǵan bul 
oqıw qollanbası joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetleri talabaları ushın 
arnalǵan. Bul oqıw qollanbada dúnya júzilik lingvistikalıq oy-pikirlerdiń payda 
bolıw hám rawajlanıw basqıshları tuwralı materiallar keń túrde berilgen.
Oqıw qollanba joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetleriniń studentleri, 
magistrantları, kishi ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq til bilimi menen 
qızıǵıwshılarǵa arnalǵan.
J
J
u
u
w
w
a
a
p
p
l
l
ı
ı
r
r
e
e
d
d
a
a
k
k
t
t
o
o
r
r
:
:
H
H
.
.
H
H
a
a
m
m
i
i
d
d
o
o
v
v
-
-
Ó
Ó
z
z
b
b
e
e
k
k
s
s
t
t
a
a
n
n
R
R
e
e
s
s
p
p
u
u
b
b
l
l
i
i
k
k
a
a
s
s
ı
ı
İ
İ
l
l
i
i
m
m
l
l
e
e
r
r
A
A
k
k
a
a
d
d
e
e
m
m
i
i
y
y
a
a
s
s
ı
ı
n
n
ı
ı
ń
ń
a
a
k
k
a
a
d
d
e
e
m
m
i
i
g
g
i
i
,
,
f
f
i
i
l
l
o
o
l
l
o
o
g
g
i
i
y
y
a
a
i
i
l
l
i
i
m
m
l
l
e
e
r
r
i
i
n
n
i
i
ń
ń
d
d
o
o
k
k
t
t
o
o
r
r
ı
ı
,
,
p
p
r
r
o
o
f
f
e
e
s
s
s
s
o
o
r
r
P
P
i
i
k
k
i
i
r
r
b
b
i
i
l
l
d
d
i
i
r
r
i
i
w
w
s
s
h
h
i
i
l
l
e
e
r
r
:
: 
M.Xudaybergenov-filologiya ilimleriniń doktorı,professor 
O. Dospanov- filologiya ilimleriniń doktorı, professor
Oqıw qollanba Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti oqıw-
metodikalıq keńesiniń 2012-jıl 27-noyabr kúngi májilisinde talqılandı hám 
baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.

---

- 3 - 
ALǴI SÓZ 
Aa Áá (Yuyu) Bb Dd Ee Ff Gg Ǵǵ Xx Íı (Ee) Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Ńń
Oo Óó Pp Rr Ss Tt Uu Úú Vv Ww Yy Zz Cc Sh sh Ch хызммети 
Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde til haqqındaǵı ilimniń 
tiykarları menen studentlerdi tanıstırıw, baslı lingvistikalıq terminler boyınsha 
túsinikler beriw, lingvistikalıq baqlaw hám lingvistikalıq analizdiń dáslepki 
kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde «Til bilimine kirispe» kursı oqıtıladı.. Bul 
pánniń tiykarǵı wazıypaları tildiń jámiyetlik qubılıs ekenligi, onıń rawajlanıw 
nızamlılıqları, tildiń payda bolıwı tuwralı teoriyalar, til sisteması, til biliminiń 
tiykarǵı tarawları-fonetika hám fonologiya, jazıw hám onıń tariyxı, leksikologiya 
hám leksikografiya, morfologiya hám sintaksis, dúnya tilleriniń tipologiyalıq hám 
geneologiyalıq klassifikatsiyaları, tiykarǵı til semyaları boyınsha dáslepki 
maǵlıwmatlar beriw bolıp esaplanadı. «Ulıwma til bilimi» kursı filologiya 
fakultetiniń pitkeriwshi kurslarında alıp barıladı. Bul kursta «Til bilimine kirispe» 
páninde baslanǵısh maǵlıwmat berilgen temalar tereńlestirip úyretiledi.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń 1997-jıl 29-avgust kúngi 
sessiyasında qabıl etilgen «Kadrlardı tayarlawdıń milliy dástúri» talabına sáykes 
joqarı qánigeli tilshi kadrlar tayarlaw máqsetinde «Lingvistika» qánigeligi 
magistrantlarınıń til bilimi boyınsha hár tárepleme tereń bilimge iye, oy-órisi keń 
kadrlar bolıp jetilisiwi ushın mámleketlik tálim standartı tiykarında Til bilimi 
tariyxı páni oqıw rejelerine kirgizilgen. 
Til adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshlarında payda 
bolıp adamzattı haywanatlar dúnyasınan ajıratıp turatuǵın eń tiykarǵı belgi 
sıpatında adamlardıń jámiyetlesip jasawına múmkinshilik jaratıp beretuǵın 
jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı. Jámiyettiń rawajlanıw barısında til de barlıq 
waqıtta ózgeriwde hám rawajlanıwda boladı.
Eń áyyemgi dáwirlerden baslap adamlar óziniń sóylew tiliniń mazmunın 
túsiniwge, onıń qalay payda bolǵanın biliwge umtılǵan. Til qalay payda bolǵan, 
onıń jámiyette tutatuǵın ornı qanday, tildiń oylawǵa, sanaǵa, psixikaǵa qatnası 
qalay júzege asadı degen sorawlar ilimpazlardı kóp ásirlerden berli qızıqsındıradı.
Qolıńızdaǵı «Til bilimi tariyxı» oqıw qollanbasında dúnya júzilik 
lingvistikalıq oy-pikirlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı tuwralı maǵlıwmat 
berildi.
Eń dáslepki lingvistikalıq izertlewler İndiya, Qıtay, Gretsiya hám Rimde 
payda bolıp, bul dáwirde ilimpazlar arasındaǵı tiykarǵı pikirler tartısı zat burın 
payda bolǵan ba, yamasa onıń ataması burın payda bolǵan ba? kibi sorawlarǵa 
juwap izlew baǵdarında boldı. Oqıw qollanbada arab hám túrkiy til bilimi 
boyınsha keń túrde maǵlıwmatlar berildi. Arab til bilimindegi Basra hám Kufa 
lingvistikalıq mektepleri, arab til biliminiń tásirinde payda bolǵan jerlesimiz Az-
Zamaxshariy, Maxmud Qashǵariy, Alisher Nawayınıń miynetleri, XIII-XV 

---

- 4 - 
ásirlerde dúzilgen qıpshaqsha-arabsha sózlikler boyınsha materiallar berildi. 
Bunnan keyingi bólimde orta ásirlerdegi Evropa lingvistikasında payda bolǵan 
miynetler, ásirese lingvistikalıq oy-pikirlerdiń bunnan keyingi dáwirde 
rawajlanıwına belgili dárejede tásir jasaǵan Por-Royal grammatikası berildi. 
Salıstırmalı-tariyxıy metodtıń payda bolıwı (F.Bopp, R.Rask, Ya.Grimm, 
A.X.Vostokov) til biliminde jańa dáwirdi baslap berdi.
XIX ásir til biliminde jańa lingvistikalıq aǵımlar payda boldı. Naturalizm 
aǵımı (A.Shleyxer, M.Rapp, M.Myuller), romantizm aǵımı (F.Shlegel, A.Shlegel, 
İ.Gerder), psixologiyalıq aǵım (G.Shteyntal, M.Latsarus), til filosofiyası 
(V.Gumboldt, V.Vund, A.A. Potebnya), olardıń kontseptsiyaları qollanbanıń 
kelesi bólimlerinde berildi. XIX ásirdiń 80-jılları til biliminde jas grammatistler 
aǵımı (A.Leskin, G. Ostgof, N. Brugman, G. Paul) payda boldı.
XX ásir til biliminde strukturalizm aǵımınıń payda bolıwına tábiyiy ilimdegi 
jańalıqlar tásir jasadı. Rossiyada Kazan (Boduen de Kurtene), Moskva (F.F. 
Fortunatov) lingvistikalıq mektepleri qáliplesken bolsa, Jenevada sotsiologiyalıq 
mektep (Ferdinand de Sossyur) payda boldı. Bul mektep Kopengagen mektebi (L. 
Elmslev), Praga lingvistikalıq mektebi (V. Matezius), Amerika strukturalizminiń 
(L.Blumfild) payda bolıp rawajlanıwına tásir jasadı.
Til biliminiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, lingvistikalıq mektepler, 
olardıń wákilleri hám kontseptsiyaları boyınsha maǵlıwmat beriwdi óziniń aldına 
maqset etip qoyǵan bul qollanba til ilimine qızıǵıwshılardıń lingvistikalıq 
bilimlerin rawajlandıradı degen niyettemiz. 
I BAP. ÁYYEMGİ HÁM ORTA ÁSİRLERDE ShIǴIS MÁMLEKETLERİ 
MÁDENİYaTINDA LİNGVİSTİKALIQ BİLİMLER