{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 12. ALİShER NA²AYINI¨ «MUHOKAMATU-L LUǴATAYN» 
MİYNETİ 
Ullı oyshıl Alisher Nawayı «Muhokamatu-l-luǵatayn» dóretpesin 1499-jılı 
jazdı. Nawayı óziniń bul miynetin jigitlik jılları emes, al ómiriniń sońǵı 
payıtlarında uzaq turmıslıq tájiriybeni toplaǵan, ilimiy kóz qarasları pisip 
jetilisken dáwirinde dóretti. Bul miynette túrkiy til menen parsı tili bir-birine 
salıstırıladı. Solay etip, Alisher Nawayı tuwısqan bolmaǵan tillerdi salıstırmalı 
baǵdarda úyreniw usılın baslap beredi. 
Nawayı túrkiy ulıstı túrk, túrkler, túrk eli, túrk ulısı, túrkiy tildi bolsa túrk 
tili, túrk lafzi, túrk alfazı, túrkshe, túrkiy, túrkiy alfaz dep ataydı. Parsıy ulıstı sart, 
sartlar, sart ulısı, sart eli, parsıy tildi bolsa farsıy, farsı tili, farsıy alfaz yamasa sart 
tili, sart lafzi dep ataydı. Alisher Nawayı óziniń bul miynetinde eki tildi bir-birine 
salıstırıw mene sheklenbeydi. Onda túrkiy hám parsı tilleriniń ózine tán 
ózgeshelikleri ilimiy tiykarda bayan etilgen. Nawayınıń bul dóretpeni jazıwdaǵı 
tiykarǵı máqseti túrkiy tildiń kórkem shıǵarma dóretiwde múmkinshilikleriniń 
oǵada sheksiz ekenligin, sózlik baylıǵın kórsetiw hám usı tiykarda jas 
qálemkeshlerdiń itibarın tiykarınan túrkiy tilge qaratıw bolıp tabıladı. Nawayınıń 
aytpaqshı bolǵanı, túrkiy tilli shayırlar óz ana tilinde emes, al parsıyda qosıq 
jazıwdı maqul kórgenligi sebepli túrkiy tildiń bay hám sheksiz imkaniyatların 
bilmegenin, onnan paydalana almawın kórsetiw edi. 
Alisher Nawayınıń bul miyneti til bilimindegi jańalıq bolıp, onda dúnya til 
biliminde birinshilerden bolıp tuwısqan bolmaǵan tiller bir-birine salıstırmalı 
baǵdarda úyrenilgen. Túrkiy hám parsıy tildi óz ara salıstırıp leksik-semantik, 
fonologiyalıq, morfologiyalıq kóz qarastan bayanlaydı. Ol eki tildi salıstırar eken, 
til birlikleriniń stillik qollanıwı, sózdiń teksttegi ornı, tıńlawshıǵa tásiri 
máselelerine de toqtaladı. 
«Muhokamatu-l-luǵatayn» miynetiniń tórt qol jazba nusqası málim: 
1. Nusqalardan birinshisi Stambuldaǵı Topqapı sarayı muzeyi Ravan 
kitapxanasında 808 shifrı menen saqlanatuǵın Nawayı shıǵarmaları toplamnıń 
774-781 betlerinen orın alǵan. Bul qol jazba 1497-jılı kóshirilgen. Hár bir betke 
27 qatardan jazıw jazılǵan. 
2.Bul dóretpeniń jáne bir nusqası Stambuldaǵı Sulaymaniya kitapxanasınıń 
Fatih bóliminde 4056 shifrı menen saqlanatuǵın Nawayı shıǵarmaları toplamınan 
orın alǵan. 

---

- 36 - 
3.Parij nusqası. Bul nusqa Parij milliy kitapxanasında saqlanatuǵın 
(Suppe.Turc.316-317 sanlı qol jazba) Nawayı shıǵarmaları toplamınan orın alǵan. 
Qol jazba 1526-1527 jılları kóshirilgen. 
4. Bul miynettiń jáne bir nusqası Budapeshte saqlanadı. «Muhokamatul-
luǵatayn» birinshi mártebe 1841-jılı Parijde M.Kartemer tárepinen járiyalandı. 
1882-jılı Baqsha sarayda İ.Gaspiralı tárepinen, 1895-jılı Stambulda Ahmed Javdet 
ulı tárepinen baspaǵa tayarlanıp járiyalandı. 1917-jılı Qoqandta tasbaspa usılında 
basılıp shıqtı. Bunnan soń Parso Shamsiev bul miynetti 1940, 1948, 1967-jılları 
Tashkentte úsh mártebe járiyaladı. Bul miynet Ankara, Ashxabad, Urumchi 
qalalarında da járiyalanǵan. 1996-jılı bul miynet Ankarada Túrk tili qurımı 
tárepinen járiyalandı. 2000-jılı Tashkente jáne bir mártebe baspadan shıǵarıldı. 
Alisher Nawayı óziniń bul miynetinde tillerdiń payda bolıwı tuwralı 
pikirlerin bayanlap, basqa tillerden arab tili óziniń názikliligi, kórkemlik tásirliligi 
menen ajıralıp turatuǵının kórsetip ótedi. Túrkiy, parsı hám hind tilleri tillerdiń 
payda bolıw deregi: Olar Nuw payǵambardıń úsh ulı: Efas, Som hám Homǵa barıp 
tireledi. Úsh til: túrkiy, parsı hám hind tilleri sol úshewiniń áwladları ortasında 
tarqaldı-dep jazadı. 
Alisher Nawayı bul miynetinde tillerdi salıstırmalı úyreniw menen birge til 
hám sananıń baylanısı, tillerdiń payda bolıwı tuwralı da pikirlerin bildiredi. Til 
menen sananıń baylanısı máselesin durıs sheshken halda, tillerdiń payda bolıwın 
alla-taalaǵa baylanıstıradı. 
Alisher Nawayı «Muhokamatul luǵatayn» miynetinde túrkiy tilleri tariyxı 
ushın áhmiyetli bolǵan tómendegi pikirlerdi bildiredi: 
1. Túrkiy tildi parsı tili menen salıstırıp, onıń parsı tilinen tómen emesligin 
kórsetti hám kórkem sóz sheberlerin túrkiy tilde shıǵarma dóretiwge ruhlandırdı. 
2. Nawayı eki tildi salıstırıw tiykarında túrkiy tildiń sózlik quramınıń 
baylıǵın kórsetti. Miynette 100 den aslam feyil sózdi mısalǵa keltirip, olardı 
talladı, túrkiy tilin «Ǵáziyne» dep bildi. Lekin ol «Ǵáziyne» niń átirapın 
Nawayınıń sózi menen aytqanda, «Jılan» lar hám «Tiken» ler orap alǵan edi. Ol 
áne sol «Jılanlar» hám «Tikenler» den qorıqpastan túrkiy tilden paydalanıwǵa 
kórkem sóz ustaların shaqırdı. 
3. Nawayı túrkiy tilde sóz jasawda artıqmashlıq bar ekenligin kórsetti. 
Ásirese, atlıq jasawshı -chı//-chi,-vul qosımtaları, feyil formaların jasawshı -sh,-t,-
l, qosımtaları tuwralı pikirleri dıqqatqa ılayıq. 
4. Túrkiy tilleriniń tariyxıy fonetikasına baylanıslı bildirgen pikirleri bahalı. 
Ol u, w, hám e, i, sesleriniń hár túrli artikulyatsiyası nátiyjesinde sózdiń mánilik 
ózgeriske ushıraytuǵının atap ótedi. Tildegi omonim sózler tuwralı ayta kelip 
tómendegishe jazadı. «Kwk derlar, yana kwk ahangdur,yana tegrada kwklamdur, 
yana kwk qandaǵnı ham derlar, yana kwk sabza va olangnı daǵı derlar». 
5. Túrkiy hám parsı tillerin salıstırıw barısında túrkiy tildiń stilistikasına tán 
ózgesheliklerdi de bayan etedi. 
II BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR 

---

- 37 - 
1. Abtulla Battal. Ibnu-Muhenna Lugati. -Istanbul., 1934. 
2. Alisher Navoiy. Muhokamat ul-luǵatayn. Nashrga tayerlovchi S.Ǵanieva. 
-Toshkent.: XVI tom, 2000. –S. 6-40. 
3. Abul Qosım az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Nashrga tayerlovchi Asad 
Dilmurod. -Toshkent., 1992. 80 b. 
4. Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998. 
5.Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii 
lingvistiki. -M.,1975. 
6. Arınov T.A. Leksiko-semanticheskie i stilisticheskie osobennosti, yazıka 
starakıpchakskogo pamyatnika (XVv) «Kitab-at-tuhfa-az-zakiya-fil-lugat-at-
turkiya. -AKD, -Alma-ata., 1983. 
7. Axvlediani V.G. Arabskoe yazıkoznanie srednix vekax//İstoriya 
lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy Vostok. -M.,1981. 
8. Ahmed Jaferoǵlu. Abu Hayyan «Kitab-al-idrak li-lisan al-Atrak. -
Stambul., 1931. 
9. Belova A.G. Ocherki po istorii arabskogo yazıka. -M.: Vostochnaya 
literatura. 1999. -168 s. 
10. Berezin F.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1975. 
11.Gabuchan 
G.M.K 
voprosu 
ob 
arabskix 
grammaticheskix 
ucheniyax//Sb.Semitskie yazıki.-M.,1963. 
12.Grande B.M.Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom 
osvesheniy.-M.,1963. 
13. Zayonchkovskiy A. «Kitab-bulǵat-al-mushtak fi-luǵat at-turk val-
kıfchak». -Varshava., 1954. 
14.Zvegintsev V.A.İstoriya arabskogo yazıkoznaniya.-M.,1958. 
15. Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Drevniy mir.-
L.,1980. 
16. Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy 
Vostok.-L., 1981. 
17. İbrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi.-T.: ²zbekiston Milliy 
Entsiklopediyasi davlat nashriёti. 1997. I jild. -452 b. 
18. İbrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi.-T.: Ǵafur Ǵulom 
nomidagi nashriёti.-matbaa ijodiy uyi.2004. II jild. -645 b. 
19.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix ucheniy.-M.,1975. 
20. Qurıshjanov A. İssledovanie po leksike «Tyurksko-arabskogo slovarya». 
-Alma-ata., 1970. 
21.Qurıshjanov A.K. Yazık starokıpchakskix pismennıx pamyatnikov XIII-
XVI v. -ADD, -Alma-ata., 1973. 
22. Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar.-M., 1980. (Statyalar: 
Zapadnosemitskoe pismo. Finikiyskoe pismo. Arabskoe pismo.) 
23. Majenova M.N. Abu Hayyyan-issledovatel kipchakskogo yazıke. -AKD, 
Alma-ata., 1969. 

---

- 38 - 
24. Malov S.E. İbn-Muxanna o turetskom yazıke. EKV, III,-L., 1928, -
S.221-248. 
25. Mamadaliev V.M. Basra grammatika maktabi. -Baku., 1958. 
26. Mahmud Kashǵariy. Devonu-luǵat-it túrk. -Ankara., 1939-I., 1940-II, 
1941-III. 
27. Mahmud Qashǵariy. Devanu-luǵat-it túrk. -Toshkent., 1960-I., 1961-II., 
1963-III., 1967-IV. 
28. Nadjip E. Kıpchaksko-oguzskiy literaturnıy yazık Mamokskogo Egipta 
XIVv. -ADD. -Moskva., 1964. 
29. Nadjip E.N. İssledovanie po istorii tyuriskix yazıkov XI-XIV vv. -
Moskva.: Nauka, 1984. 284 s. 
30. Rasulova N.A. İssledovanie yazıka «Kitab-al idrak li-lisan al-Atrak» 
Abu Hayyana. -AKD. -Tashkent., 1969. 
31. Sapaqulov U. İssledovanie yazıka pamyatnika XV v. «Muhokamatul-
luǵatayn» Alishera Navoi.- AKD. -Tashkent., 1971.
32. Sadiqov Q. «Muhokamatu-l-luǵatayn»ni wqib wrganish. –Toshkent., 
2011. 
33. Tomsen V.İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX veka. -M.,1938. 
34. Usmanov A. «Muxokamatul-luǵatayn» Alishera Navoi i ego rol v istoriy 
uzbekskogo yazıka.- AKD. - Tashkent., 1947. 
35. Fayzullaeva Sh. İssledovanie yazıka pamyatnika XV veka «Kitab-
bulgat-al-mushtak fi-lugat at-turk va kıfchak» Djamaladdina at-Turkii. -AKD. -
Tashkent., 1969. 
36. Yunusov A. İssledovanie pamyatnika XIV veka «Tarjuman turki va 
ajami va mogoli».- AKD.-Tashkent., 1973. 

---

- 39 - 
III BAP. TİL BİLİMİNݨ İLİM SIPATINDA QÁLİPLESݲݠ