{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 15. XVII-XVIII ÁSİR TİL BİLİMİNDEGİ RATsİONALİZM HÁM 
EMPİRİZM 

---

- 46 - 
XVII-XVIII ásir filosoflarınıń miynetlerinde til ulıwma filosofiyalıq 
máselelerdiń quramında sóz etildi. Ulıwma adamzatqa tán ratsional til hám til 
ontologiyası máseleleri átirapında pikirler bildirildi. 
XVII ásirde til filosofiyası boyınsha Angliya, Frantsiya, Germaniyada 
qáliplese baslaǵan úsh kontseptsiyanı kóriw múmkin. Angliyada F. Bekonnıń 
empirizmi, Dekart ideyalarında óziniń sáwleleniwin tapqan frantsuz ratsionalizmi, 
Germaniyada Leybnitstiń ilimiy- filosofiyalıq kontseptsiyası payda boldı. 
Frensis Bekonnıń (1561-1626) filosofiyalıq grammatika kontseptsiyasınıń
1
tiykarında biliwdiń empirikalıq metodı, induktiv printsipler turadı. Bekon barlıq til 
semyaları ushın ortaq bolǵan salıstırmalı grammatikanı dúziw ideyasın usınadı.Ol 
eń keń tarqalǵan hind-evropa tilleri ushın qatnas quralı xızmetin atqaratuǵın 
esperanto sıyaqlı jasalma tildi dóretiwdi usınadı. Ol óziniń bul pikirlerin 1623-jıl 
járiyalanǵan «İlimdi jetilistiriw hám jetiskenlikleri haqqında» degen miynetinde 
bayanladı. 
Rene Dekart (1596-1650) adamzattıń oǵada quramalı túsinikler sistemasın 
elementar birlikler menen (shártli tańbalar) ańlatatuǵın filosofiyalıq tildi dóretiw 
boyınsha ideyaların usındı. 
Dekart óziniń 1637-jılı jazılǵan «Sananı basqarıwǵa hám ilimde shınlıqtı 
tabıwǵa xızmet etetuǵın metod haqqında pikir júrgiziw», 1644-jılı jazılǵan 
«Filosofiyanıń baslanıwı» 1650-jılı jazılǵan «Metafizikalıq pikir júrgiziw» 
miynetlerinde ratsionalizmiń metodologiyalıq tiykarın quraytuǵın bir qansha 
printsiplerdi bayanladı: Olar obektiv dúnyanı biliwdiń sheksizligi; barlıq 
ilimlerdiń birligi; ulıwmalıq deduktivlik printsipler; logika-matematikalıq metodqa 
tiykarlanıwdıń zrúrligi; sananı ańlaw, teoriyalıq oylawdıń sezim arqalı biliw 
basqıshına salıstırǵanda joqarı basqısh ekenligin hám biliw aktinde birden-bir 
hám kemshiliksiz kriteriya ekenligi. Dekarttıń tiykarǵı juwmaǵı tómendegiden 
ibarat: «Men oylap turman, demek men jasap atırman». 
Gotfrid Vilgelm Leybnitstiń (1646-1716) lingvistikalıq qızıǵıwshılıǵı bir 
neshe baǵdarda kózge taslanadı. Birinshiden, tillerdiń óz-ara qarım-qatnası hám 
olardıń geneologiyasın anıqlaw. Bunda ol tilge salıstırmalı-tariyxıy qatnas jasaydı. 
Dúnya tilleri boyınsha kóplep maǵlıwmatlar toplawdı ol qollap quwatladı. 
Ekinshiden, lingvofilosofiyalıq kóz qaraslarında ol tildiń mánisi, til 
biliminiń wazıypaların ulıwma filosofiyalıq baǵdarda bayanlaydı. Ol óziniń 1704-
jılı jazılǵan «Adam sanası haqqında jańa tájiriybeler» miynetinde tildi logikalıq 
analizlew tuwralı pikir bildirip, universal simvolikalıq tildi dóretiw tuwralı ideyanı 
usınadı. 
Ol 1666-jılı jazılǵan «Kombinatorika óneri haqqında» dep atalatuǵın 
dissertatsiyalıq jumısında til filosofiyası tuwralı óziniń ideyaların birinshi ret 
bayanladı. Ol dúnya tillerine ortaq hámme ushın túsinikli jazıwdı qáliplestiriw, 
tańbalardı islep shıǵıwdı usınadı. Bul jasalma tildiń logika filosofiyalıq 
konstruktsiyalarǵa, matematikalıq tsifrlarǵa oǵada jaqın bolıwınıń tárepdarı boldı. 
1
Bacon F. The Works of F. Bacon.-London.,1864. 

---

- 47 - 
Leybnits formallasqan jasalma tildiń proektin usındı, onı jazba hám awızeki 
túrde qollanıwǵa boladı dep esapladı. Ol tómendegi kóriniske iye boldı: 
a) birden toǵızǵa shekemgi tsifrlar latın alfavitindegi dáslepki toǵız 
dawıssızǵa sáykes keledi: 1=B, 2=C, 3=D, 4=F, 5=G, 6=H, 7=L, 8=M, 9=N., 
b) Onlıq sanlar latın tilindegi bes dawıslı seske sáykes keledi; 10=A, 100=E, 
1000=I, 10000=O, 100000=U. Eki dawıslı au diftongin ańlatıw ushın 1000000 
tsifrin qollanıwdı usındı. 
Leybnitstiń ideyaları simvolikalıq logikanıń rawajlanıwına tásir jasadı, 
keyin ala matematikalıq logika hám kibernetikada paydaǵa astı. 
Bekon, Dekart, Leybnitstiń til teoriyası tarawındaǵı pikirleri til filosofiyası 
sheńberinen sırtqa shıǵa almadı. Sol dáwirdegi janlı tiller, olardıń ishki tábiyatı, 
qurılısı boyınsha lingvistikalıq materiallardı analiz jasamadı.