{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Fridrix fon Shlegel (1772-1829) lingvistikalıq komparativistikanıń 
baslawshılarınıń biri boldı. Dáslep ol leski grek ádebiyatı, filosofiyası, eski grek 
tilin úyrendi. Romantizm aǵımınıń Yen mektebiniń qáliplesiwine úlesin qostı. Bul 
mektep wákilleri eski dáwirdegi mádeniyat hám tildi romantizm ruwxında 
úyreniwge umtıldı. Jaslıq jıllarında tildiń sóylew barısında kem-kem jetilisip 
tábiyiy túrde payda bolǵan degen pikirdi bildirse, ómiriniń sońǵı jılları til quday 

---

- 53 - 
tárepinen dóretilgen degen pikirde boldı. Diniy sezimlerge beriliwine baylanıslı 
ideal túrindegi gózzallıq, dinniń mánisin İndiya mádeniyatı hám áyyemgi hind 
tiline baylanıstıradı. Onıń 1808-jılı keń tanımalıqqa iye bolǵan «Hindlerdiń 
danalıǵı hám tili tuwralı» miynetinde hind-evropa tilleriniń payda bolıw hám 
qáliplesiwiniń basqıshların úyreniwge umtıldı. Fridrix Shlegeldiń pikirinshe, 
«sanskrit-bul tiykarǵı derek, ata til (prayazık), onnan basqa hind-evropa tilleri 
payda boldı hám rawajlandı»,- degen ideyanı bildiredi. F. Shlegel sanskrit tili 
menen grek, latın, parsı hám german tilleri tek sózlik quramı jaǵınan emes, al 
grammatikalıq qurılısı jaǵınan da tuwısqan ekenligin bay tillik materiallar menen 
anıqlaydı. Fridrix Shlegel til biliminde birinshi bolıp «hind-german tilleri hám 
salıstırmalı grammatika» degen termindi qollanadı. Sońıń ala bul terminniń 
sinonimi retinde «hind-evropa tilleri» termini qáliplesti.
Fridrix Shlegel dúnya tilleriniń birinshi tipologiyalıq klassifikatsiyasın islep 
shıqtı. Sanskrit, grek, latın tilleriniń materialları tiykarında flektiv tiller túsinigin 
kirgizdi. Onıń jigit aǵası, Avgust Vilgelm fon Shlegel (1767-1845) óziniń roman, 
german hám hind filologiyasına baylanıslı izertlewleri menen til biliminde iz 
qaldırdı. Ol tillik qubılıslardıń tábiyatınıń tariyxın úyreniwge qızıǵıwshılıǵı menen 
ajıralıp turadı. Ol flektiv tillerge keń túrde sıpatlama beredi. Flektiv hám affiksli 
tillerden basqa túbir tillerdiń bar ekenligin kórsetedi. Ol til bilimine sintetizm hám 
analitizm terminlerin alıp keldi. Onıń pikirinshe, hár qıylı tillerdiń biri-birine tásir 
etiwi nátiyjesinde, Evropa xalıqlarınıń tilleri analitikalıq tipke qaray 
rawajlanbaqta. 1818-1819-jılları Bonn universitetinde orta ásirlerde jazılǵan nemis 
tekstleri boyınsha lektsiyalar okıw barısında nemis tiliniń tariyxıy grammatikasın 
dóretiwdi usınıs etedi. Joqarıda kórsetilgen ilim-izertlew jumıslarınıń bárinde de 
tilge tariyxıy qatnas jasawdıń zárúrligi tiykarlandı, tillerdi salıstırmalı úyreniw til 
biliminde salıstırmalı-tariyxıy metodtıń lingvistikalıq izertlewlerdiń jańa usılı 
sıpatında qáliplesiwine jaǵday jaratıp berdi.