{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 16. TİLDݨ PAYDA BOLI²I TU²RALI TEORİYaLAR 
Tildiń payda bolıwı tuwralı teoriyalar XVIII ásirdegi filosofiya oyshılları 
Russo, Didro hám Gerderdiń miynetlerinde bayanlandı. 
Jan Jak Russo (1712-1778) tildiń payda bolıwı tuwralı eki teoriyanı usınadı. 
Birinshisi, sotsiallıq kelisim teoriyası, ekinshisi-emotsionallıq yaǵnıy tańlaqlıq 
teoriyası. Ol óziniń teoriyaların 1761-jılı járiyalanǵan «Tillerdiń payda bolıwı 
tuwralı tájiriybeler» miynetinde bayanlaydı. 
Sotsiallıq kelisim teoriyası boyınsha til jámiyetlesken adamlardıń óz-ara 
kelisimi tiykarında payda boladı,-degen pikirdi usınadı. Sotsiallıq kelisim 
teoriyasınıń wákilleri «tildi-jámiyettegi adamlardıń sanalı túrdegi dóretpesi» 
esaplaydı. Yaǵnıy til jámiyettegi adamlardıń anaw ya mınaw zat hám qubılıstı 
qalay ataw jónindegi óz-ara kelisimi arqalı dóredi,- dep qaraydı. 
Emotsionallıq yamasa tańlaqlıq teoriyası boyınsha til adamnıń ishki 
sezimleri - quwanısh, qıynalıw, tańlanıwlarınıń h.t.b tiykarında dóregen, -dep 
esaplaydı. 
Áyyemgi dáwirlerde haywanatlar dúnyasınan jańa bólinip shıǵıp atırǵan 
payıtlarda adamlar haywanatlar hám kuslardıń hár qıylı seslerine uqsas halda 
dáslep tańlaq sózlerdi qollanǵan, kem-kem sonıń tiykarında máni ańlatatuǵın 
sózler payda bolǵanlıǵın aytadı. J.J.Russo adamzattıń dáslepki tili sezimlerge bay, 
tolı edi, keyin ápiwayılasıp qaldı, áyyemgi adamlardıń tilinde ishki sezimlerdi 
bildiretuǵın tańlaq sózler kóp edi, -dep tastıyıqlaydı. 
J.J.Russonıń tildiń payda bolıwı tuwralı bul teoriyaları onıń zamanlası Deni 
Didro (1713-1784) tárepinen qattı sınǵa alındı. Didro óziniń «Entsiklopediya 
yamasa kórkem óner, ónermentshilik hám ilimniń túsindirme sózligi» degen 
miynetiniń toǵızınshı tomında tildiń payda bolıwı tuwralı kóz-qarasların 
bayanladı. Onıń kórsetiwinshe, «...til belgili bir milletke ǵana tiyisli bolıp, ses 
arqalı 
pikirdi 
júzege 
shıǵaratuǵın kónlikpeler jıynaǵı». Didro tildiń 
kommunikativlik xızmetin atap kórsetedi: «Til oydı qáliplestiriw hám 

---

- 48 - 
bayanlawdıń quralı». Ol tildiń payda bolıwı haqqındaǵı máselege toqtap tildi 
payda etkeni ushın qudayǵa ırazı bolıwımız kerek,-dep juwmaq jasaydı. 
Til biliminde keń tarqalǵan teoriyalardıń biri-seslik eliklew teoriyası. Bul 
teoriyanı G. Leibnits óziniń «Adam sanası haqqında jańa tájiriybeler» miynetinde 
bayanladı. 
Bul teoriya boyınsha tildiń payda bolıwı, sózdiń dóreliwi seslik eliklew 
tiykarında qáliplesken dep boljaw jasaladı. Bul teoriyanıń tárepdarları ayırım 
sózler seslik eliklewge tiykarlanǵan dep tastıyıqlaydı. Máselen, quslardıń bazı 
birewleriniń atamasında olardıń dawısındaǵı belgilerge tiykarlanǵan baylanıstıń 
bar ekenligi aytıladı. 
Seslik eliklew teoriyası da tildiń kelip shıǵıwın tolıq dálilley almaytuǵın 
nadurıs teoriyalardıń biri bolıp tabıladı. Bul teoriyanıń kemshiligi onda tildiń 
jámiyetlik qubılıs ekenligi esapqa alınbaydı, tildi tábiyattıń ózi dóretken, til tábiyiy 
qubılıs dep esaplaydı. 
Miynet shawqımı teoriyası da mánisi jaǵınan tańlaqlıq teoriyasına jaqın. Bul 
teoriyanı frantsuz ilimpazı S.L.Nuare (1829-1889) usınǵan. Onıń pikiri boyınsha, 
miynet etiw protsesi miynet shawqımın payda etedi. Demek tildiń payda bolıwına 
miynet shawqımı tiykar bolǵan dep esaplaydı. Bul teoriya da tildiń payda bolıwı 
hám rawajlanıwındaǵı obektiv nızamlılıqtı moyınlamaw bolıp tabıladı. 
Kórnekli nemets aǵartıwshısı İogann Gerder (1744-1803) óziniń 1772-jılı 
járiyalanǵan «Tildiń payda bolıwı haqqında izertlew» miynetinde J.J.Russonıń 
«Sotsiallıq kelisim» hám «tańlaqlıq» teoriyaların sınǵa alıp, «til tábiyiy túrde 
payda bolǵan» degen juwmaqqa keledi. Onıń pikirinshe, til adamnıń oy-pikirlerin, 
sezimlerin basqa adamǵa jetkeriw ushın qollanıladı. Yaǵnıy, til tek sezimlerdi 
ańlatıw quralı dep esaplaw qáte. Tildiń payda bolıwı hám tariyxı oylawdıń tariyxı 
menen tıǵız baylanıslı. «Adamlar,- dep jazadı İ.Gerder,- obektiv dúnyadaǵı 
zatlarǵa hám olarǵa xarakterli bolǵan belgilerge dıqqat awdaradı, olardı bir-
birinen ajıratadı. Adamnıń sanasında saqlanıp qalǵan usı birinshi belgi óziniń 
atamasına iye boladı, sózde sáwlelenedi. Bul jaǵday tildiń payda bolıwına alıp 
keledi». Onıń kórsetiwinshe, til quday tárepinen dóretilmegen hám birden payda 
bolǵan joq. Tildiń payda bolıwı- adamnıń sanası hám sezimleriniń rawajlanıw 
barısındaǵı nızamlı qubılıs. Til sol tilde sóylewshi adamnıń rawajlanıwı menen 
tıǵız baylanıslı rawajlanıp baradı. 
Sonlıqtanda til bilimi tariyxında İ.Gerder tildiń tariyxıy rawajlanıw 
teoriyasınıń tiykarın salıwshılardıń biri esaplanadı. Ol tildiń rawajlanıwınıń eki 
basqıshı tuwralı pikir bildirip, tildiń rawajlanıwındaǵı tariyxıylıq problemasın 
ortaǵa qoyadı. 
Onıń til hám oylawdıń óz-ara qatnası máselesindegi bildirgen pikirleri, kóz-
qarasları V.Gumboldt, G.Shteyntal kibi talantlı tilshilerdiń lingvistikalıq 
kontseptsiyalarınıń qáliplesiwine belgili dárejede tásir etti. 
III BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR 

---

- 49 - 
1.Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998. 
2.Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii 
lingvistiki. -M.,1975. 
3. Bekon F. O dostoinstve i usovershenstvovanii nauk. Sobr. sochineniy 
F.Bekona.- SPb., 1874. 
4.Gerder İ.G. İzbrannıe sochineniya. -Moskva-Leningrad., 1959. 
5. Dekart R. Nachala filosofii. T.I. -Kazan, 1914.
6. Dekart R. Rassujdenie o metode dlya rukovodstva razuma i otıskaniya 
istinı v naukax. -M., 1925. 
7. Dekart R. Metafizicheskie razmıshleniya, -SPb., 1902. 
8.Dyakonov İ.M.Yazıki drevney Peredney Azii.-M.,1967. 
9.Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Drevniy mir.-L.,1980. 
10.Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy 
Vostok.-L., 1981. 
11. Zizaniy Lavrentiy. Slavyanskaya grammatika s slovarem. –Vilno., 1596. 
12. İstoriya lingvisticheskix ucheniy. Srednevekovaya Evropa// Otv.red. 
A.V.Desnitskaya. -L., 1985. 
13. Koduxov V.İ. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1979. 
14.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix ucheniy.-M.,1975. 
15. Leybnits G.V. Novıe opıtı o chelovecheskom razume. - M., 1936. 
16.Pallas Petr Simon. Sravnitelnıy slovar vsex yazıkov i narechiy. -SP b., 
1790-1791. 
17. Reformatskiy A.A. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1967. 
18.Tomsen V.İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX veka. -M.,1938. 
19. Arnauld A. et Lancelot C. Grammaire generale et raisonnee de Port-
Royal. -Paris.,1803. 
20. Bacon F. The Works of F.Bacon. -London., 1864. 
21. Donatus A. Ars grammatica. -Leipzig., 1964. 
22. Dyskolos Apollonius. Vier Bucher uber die Syntax. -Berlin., 1877. 
23.Priscianus. Institutionum grammaticarum libri XVIII, -Hertz., 1855-
1859. 
24. Dante Allighieri. Opere Minori di Dante Allighieri. –Milano., 1907. 
25. Ferrari O. Origines linguae italicae. -Paduade., 1676. 
26. Herder J. G. Abhandlung uber den ursprung der Sprache. -Berlin., 
1772. 
27. Hervas y Panduro. Catalogo de las lenguas de las naciones conocidas y 
numeracion, division, y clases de estas segun la diversidad de sus idiomas y 
dialektos. Vol 1-6, -Madrid., 1800-1804.
28. Leibniz G. Dissertatio de Arte Combinatoria. -Lipsiae., 1666. 

---

- 50 - 
IV BAP. SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL BİLİMİNݨ QÁLİPLESݲݠ
XVII-XVIII ásirlerde dúnya tilleri boyınsha kóplegen ilim izertlew 
jumıslarınıń payda bolıwı hám hár qıylı tiptegi tiller boyınsha bay materiallardıń 
jıynalıwı, til haqqındaǵı teoriyalıq túsiniklerdi salıstırmalı úyreniwge sharayat 
jaratıp berdi. 
XVIII ásirdiń ortalarınan baslap tildi salıstırmalı-tariyxıy kóz qarastan 
izertlew zárúrligi tuwralı ideyalar payda bola basladı. Bul dáwirde tábiyiy pánler-
astronomiya, fizika, ximiya, biologiya h.t.b. ilimler tarawındaǵı jetiskenlikler de 
lingvistikalıq oy-pikirdiń rawajlanıwına tásir jasadı. 
İlimde, sonıń ishinde til biliminde de tariyxıylıq printsipi ilimiy 
jámiyetshilik tárepinen tán alınıp kem-kem tastıyıqlanıp bardı. Til biliminde bul 
printsip tillerdi salıstırıw, metodın olardıń kelip shıǵıw tariyxı menen 
baylanıstırıw, tillerdi klassifikatsiya jasawda da tillerdiń kelip shıǵıwı hám 
rawajlanıwına baylanıslı úyreniw túrinde qáliplese basladı.