{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 23. ROMANTİZM AǴIMI 

---

- 65 - 
Evropada romantizm óz aldına ideologiyalıq aǵım sıpatında payda boldı. 
F.Shellingtiń «Transtsendental idealizm sisteması» miyneti Germaniyada 
romantizm aǵımınıń payda bolıwına alıp keledi. İ. Kant, F. Shiller, İ. Fixteniń 
filosofiyalıq kontseptsiyalarına tiykarlanǵan F. Shellingtiń «Filosofiya óneri» 
miynetinde romantizm aǵımınıń tiykarǵı kóz-qarasları bayanlanǵan edi. 
Germaniyadaǵı romantizm ótken dáwirdi ideallastırdı, eski dáwirdegi tábiyat, 
diniy isenim h.t.b. máselelerdi romantikalıq kóz-qarasta bayanladı.  
Til biliminde romantizm aǵımınıń kórinisleri salıstırmalı til biliminiń 
dáslepki bashqıshlarında payda boldı, yaǵnıy hind-evropa tillerin bir-birine 
salıstırmalı úyreniw tiykarında olar arasında uqsaslıq belgiler anıqlanıp barıldı 
hám bul tillerdiń barlıǵınıń áyyemgi dáwirdegi ájayıp bir derekten kelip 
shıqqanlıǵın romantikalıq ruwxta bayanlaw túrinde kórindi. 
Fridrix Shlegel, Avgust Shlegel, Yakob Grimm hám basqa da tilshi 
ilimpazlar mádeniyat tariyxı máseleleri menen qızıqsındı. Olar áyyemgi dáwir 
mádeniyatın tereń úyreniwge umtıldı hám sol dáwirlerdi ideallastırıp kórsetiwge 
háreket etti. Olar til bilimindegi romantizm aǵımınıń wákilleri boldı. 
Romantizm aǵımınıń wákilleriniń biri-İogann Gotfrid Gerder (1744-1803) 
boldı. Ol belgili nemis oyshılı, kórkem-óner izertlewshisi, jazıwshı hám lingvist 
boldı. Onıń áyyemgi dáwirdegi klassikalıq mádeniyatqa qızıǵıwshılıǵı kúshli 
bolǵan. Tildi millet, xalıqtıń ruwxınıń sáwleleniwi dep esapladı. Ol óziniń «Tildiń 
payda bolıwı tuwralı traktat» miynetinde adamnıń sóylew tili óziniń ishki tábiyiy 
talapların júzege asırıw quralı sıpatında adamzat payda bolǵannan berli birge 
jasaydı,- degen pikirdi ilderedi.
1
Gerderdiń pikiri boyınsha, «dáslep til payda bolǵan, soń adamzat poeziyanı 
dóretken. Poeziya adamnıń ruxıy rawajlanıwı hám ósiwiniń kórsetkishi». 
«Til barlıq adamzattı biriktiriwshi kúsh. Til ayırım xalıqtı, ayırım milletti 
basqa barlıq xalıqlar, milletler menen baylanıstıradı. Tilde jeke millet hám barlıq 
adamzat jámiyetine tán belgiler sáwleleniwin tabadı»,-dep jazadı. 
Sonday-aq, Gerder til adamnıń psixikalıq qurılısınıń ayrıqsha bir ónimi 
sıpatında rawajlanadı, adamǵa tábiyat tárepinen miyrasqa berilmeydi, -degen 
pikirdi bildiredi. Tildiń mánisi hám payda bolıwı tuwralı Gerderdiń bildirgen 
pikirleri ózinen keyingi dáwirdegi filosof, psixolog hám tilshilerge belgili dárejede
tásir jasadı. 
Fridrix Shlegel tiykarınan antik dáwirdegi ádebiy miyraslardı izertlewge 
umtıldı. Ol óziniń «Filologiya tuwralı» degen miynetinde abstrakt filologiyadan 
áyyemgi dáwirdi izertleytuǵın konkret tábiyiy filologiya ótiw zárúrligin aytadı.
2
Óziniń «Grek hám rimlilerdiń poeziyası tariyxı» miynetinde hár qanday 
filologiyalıq izertlewdiń tiykarı tariyx bolıwı kerek, onı izertlewshi filolog-
tariyxshı filosof bolıwı kerek, -degen pikirdi bildiredi. 
XIX ásirdiń I yarımındaǵı salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń «til bilimindegi 
filosofiya dáwiri» dep atalıwı da F. Shlegeldiń usı kóz-qaraslarınıń tásirinde boldı.
1
Herder J.G. Abhandlung uber den Ursprung der Sprache. -Berlin., 1772.
2
Shlegel F., Zur Philologie. Sammtliche Werke. Bd. 15.-Wein., 1846. 

---

- 66 - 
F. Shlegeldiń 1808-jılı járiyalanǵan «Hindlerdiń danalıǵı hám tili tuwralı» 
degen miyneti til biliminde romantizm aǵımınıń qáliplesiwine kúshli tásir jasadı
1
. 
Bul miynet til bilimindegi romantizmniń manifesti esaplanıp, onıń tiykarında XIX 
ásirdiń birinshi yarımındaǵı kópshilik tilshilerdiń kóz-qarasları qáliplesti. 
Romantiklerdiń eń joqarı sıyınatuǵın obekti óziniń tili hám folklorı arqalı 
ózgeshelenip turatuǵın xalıq, millet boldı. 
Tuwısqan Vilgelm hám Yakob Grimmler nemis tili grammatikasın úyreniw 
ushın folklorlıq esteliklerdiń tilin úyreniwge umtıldı. 
1812-jılı járiyalanǵan V. Gumboldttıń «Basklardıń jazıwı hám poeziyasınıń 
úlgileri» degen maqalasında romantizm ideyalarınıń tásiri seziledi. V. Gumboldt 
bul miynetinde, «tillerdi, onıń tábiyatı hám ruwxın izertlew millettiń, xalıqtıń 
tábiyatı hám ruwxın izertlew ushın gilt bolıwı kerek»,-dep jazadı. 
Ulıwma alǵanda, til bilimindegi romantizm aǵımınıń wákilleri, hind-evropa 
tilleri ushın ortaq ata tildi (prayazık) tabıw, qayta tiklewge umtıladı. Ata tilde 
sóylegen xalıqtıń, káwimniń kún kórisi, mádeniyatı menen qızıqsınadı, olardı 
ideallastıradı.