{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 25. ULI²MA TİL BİLİMİ KONTsEPTsİYaSINI¨ QÁLİPLESݲİ. V. 
GUMBOLDT 
Vilgelm fon Gumboldt ózine shekemgi bay lingvistikalıq materiallardı, 
ilimiy jańalıqlardı ulıwmalastırıp lingvistika iliminiń filosofiyalıq negizin salǵan 
talantlı tilshi ilimpaz, mámleketlik isker boldı. 
V. Gumboldt 1767-jılı nemis dvoryanini shańaraǵında tuwılǵan, 1835-jılı 
qaytıs boladı. 1787-jılı Frankfurt universitetiniń yurisprudentsiya qánigeligine 
oqıwǵa kiredi, ekinshi kursta Gettingem universitetiniń filologiya fakultetine 
ózgertedi. Genrix Geyneniń tariyx hám ádebiyat tariyxı boyınsha lektsiyaların 
tıńlaydı. Gettingem universitetinde talantlı nemis shayırı F. Shiller menen tanısadı. 
F. Shillerdiń estetikalıq táliymatı oǵan kúshli tásir etedi. Estetika problemalarına 
qızıǵıwshılıq İ. Kant hám F. Shelling filosofiyasın úyreniwine tásir etedi. Bunnan 
soń V. Gumboldttıń til bilimine qızıǵıwshılıǵı kúsheyedi. V. Gumboldttıń 1792-
jılı járiyalanǵan birinshi ilimiy jumısı «Mámlekettiń huqıqıy shegarası tuwralı» 
dep ataladı.1799-jılı bask tili boyınsha izertlew júrgizip, bir neshe tillerdi 
filosofiyalıq tiykarda salıstırmalı sóz etedi. V. Gumboldtqa onıń jigit aǵası, 
tabiyattanıwshı hám geograf Aleksandr amerika indeetsleriniń tili boyınsha 
kóplegen materiallar alıp kelip beredi. Onıń lingvistikalıq qızıǵıwshılıǵı sheńberi 
kem-kem keńeyip baradı. 
Ol 1801-1810-jılları mámleketlik xızmette bilimlendiriw departamenti 
direktorı lawazımında isledi. Házirgi waqıttaǵı Gumboldt atındaǵı Berlin 
universitetiniń 1810-jılı ashılıwında xızmeti mol. 
1810-1819-jılları diplomatiyalıq xızmette bolıp, dem alısqa shıqqannan soń 
ózin ilimge baǵıshladı. 
1820-jılı 
Berlin 
İlimler Akademiyasında «Hár qıylı rawajlanıw 
basqıshlarındaǵı tillerdi salıstırmalı izertlew haqqında» degen temada bayanat 
jasadı. Bul bayanatında til bilimi tarawındaǵı óziniń ilimiy-izertlew jumıslarınıń 
baǵdarlamasın bayanlaydı, lingvistikalıq mashqalaların qáliplestiredi, til 
haqqındaǵı bilimniń maqseti hám shegaraların tiykarlaydı. Bunnan soń 1824-jılı 
járiyalanǵan «Grammatikalıq formalardıń payda bolıwı hám onıń ideyalardıń 
rawajlanıwına tásiri» miynetinde sanskrit tili boyınsha óziniń izertlewlerin 
juwmaqlastırdı. 
V. Gumboldttıń tildiń payda bolıwı, rawajlanıwı, xızmeti tuwralı kóz 
qarasları 1827-jılı járiyalanǵan «Grammatikalıq formalardıń tábiyatı hám qıtay tili 
tuwralı» miynetinde berildi. 1829-1831-jılları ol Sumatradan Pasxi atawlarına, 
Jańa Zelandiyadan Sandvich atawlarına shekemgi aralıqtaǵı jasaǵan xalıqlar hám 
olardıń tillerin tereń úyreniw nátiyjesinde bul tiller hind tilleri menen amerika 
tilleri arasındaǵı baylanıstırıwshı buwın degen juwmaqqa keledi. 
V. Gumboldt óziniń dáslepki miynetlerinen baslap lingvistikalıq 
máselelerdi filosofiya menen tıǵız baylanısta sheshiwge umtıldı. Onıń bul 

---

- 71 - 
ideyaları avtor qaytıs bolǵannan keyin 1836-1839-jılları járiyalanǵan «Yava 
atawındaǵı Kavi tili tuwralı» degen III tomlıq miynetinde ayqın kózge taslanadı.
1
Bul miynettiń kirisiw maqalası «Adamzat tiliniń kóp túrliligi hám onıń xalıqtıń 
ruwxıy rawajlanıwına tásiri» dep ataladı. Bul maqala V. Gumboldttıń til 
filosofiyasın ózinde sáwlelendirgen onıń tiykarǵı miyneti esaplanadı. 
V. Gumboldttıń filosofiyalıq kóz-qarası İmmaniuel Kanttıń kritikalıq 
filosofiyası tásirinde qáliplesken. İ.Kanttıń «Kritikalıq filosofiya» sı 
tiykarınan úsh traktatında bayanlanǵan: Birinshisi, 1781-jılı járiyalanǵan «Taza 
sananı kritikalaw» miynetinde, ekinshisi 1788-jılı járiyalanǵan «Ámeliy sananı 
kritikalaw» miynetinde, úshinshisi «Pikir júrgiziw qábiletin kritikalaw»,- dep 
ataladı. İ. Kant óziniń birinshi miynetinde-biliw teoriyasın, ekinshi miynetinde-
etika, úshinshi miynetinde-estetika hám tábiyattıń bir pútinligi tuwralı táliymatın 
bayanlaydı. Kant biliwdiń úsh túri bar ekenligin aytadı: 1) Seziw, 2) pikirlew, 3) 
sana. 
İ. Kanttıń sananıń materiallıq tábiyattan ǵárezsiz kategoriya ekenligi tuwralı 
pikirine tiykarlanıp V. Gumboldt tildegi hár qıylı faktler túsinik hám pikir 
júrgiziwler arqalı ayırım tillerdiń birligin hám ulıwma adamzat tiliniń ortaq 
ekenligin anıqlawǵa umtıladı. 
Sol dáwirdegi filosofiyalıq oy-pikirlerge Kanttıń taza sanadaǵı qarama-
qarsılıqlar-antinomiya tuwralı táliymatı úlken tásir jasaydı. V. Gumboldt Kanttıń 
antinomiya tuwralı táliymatın til bilimine qollanıwǵa háreket etedi. Ol da Kant 
sıyaqlı «sana materiallıq tábiyattan ǵárezsiz óz nızamları menen rawajlanadı»,-dep 
esaplaydı. Usı kóz qarastı tilge baylanıslı qollanıp, til ruwxıy halattıń nızamları 
tiykarında rawajlanadı,-dep jazadı. Sonıń menen birge ol tildi oylaw quralı 
sıpatında bahalaydı. Ol óz miynetlerinde bir neshe mártebe, «til-bul hárekettiń 
nátiyjesi emes, al-háreket»,-dep atap kórsetedi. 
V. Gumboldt tildiń kommunativlik xızmeti hám onıń seslik tárepine úlken 
dıqqat awdaradı: «Sózdiń qurılısında bárhama eki birlik-ses hám túsinik birligi 
boladı». 
Onıń pikirinshe, tilde xalıqtıń ruwxıy dúnyası sáwleleniwin tabadı. Bul 
jaǵday tildiń onı qollanıwshı individ penen qorshaǵan obektiv dúnya ortasında 
bolıwına baylanıslı júzege keledi. Basqa xalıqtıń ruwxıy dúnyasın biliw ushın sol 
xalıqtıń tilin úyreniw zárúr,-deydi. V. Gumboldt tayar logikalıq kesteler 
tiykarında konkret tillerdi izertlewge boladı dep esaplaytuǵın deduktivli-ulıwma 
grammatikalıq (universal grammatika) kóz qaraslarǵa qarsı shıqtı. Onıń ornına 
kerisinshe induktiv grammatika tiykarında, yaǵnıy konkret tillik faktler tiykarında 
jekkelikten ulıwmalıqqa qaray izertlewdi usındı. Ayırım-ayırım tillerdiń 
materialların izertlew tiykarında ulıwma adamzat tiline ortaq qubılıslardı 
anıqlawdı usındı. 
1
Humboldt W. Uber die Kawi-Sprache auf der Insel Java. Bd. I-III. –Berlin., 1836-1839. 

---

- 72 -