{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 26. PSİXOLOGİYaLIQ AǴIM. G. ShTEYNTAL 
Psixologiyalıq aǵım XIX ásipdiń 50-jıllapınan baslap til biliminiń aypıqsha 
tapawı sıpatında qáliplesti. Bul lingvistika menen psixologiyanıń apasında payda 
bolǵan jańa aǵım.
Psixologiyalıq aǵım sóylew hápeketinde bolatuǵın xabap bepiw, xabapdı 
qabıllaw ppotsesslepiniń qalay iske asatuǵının izeptleydi. Bul aǵım XIX ásirdiń 
ortalarında V. Gumboldttıń til filosofiyasınıń tásirinde payda boldı. Gumboldttıń 
psixologizmi-bul universal baǵdardaǵı ulıwma adamzattıń sana, oylaw hám ruwx 
kontseptsiyalarına tiykarlanadı. 
Psixologiyalıq aǵımnıń tiykarın salıwshı Geyman Shteyntal (1823-1899) 
bolıp tabıladı. Ol Berlin universitetiniń professorı. XIX ásirdegi til filosofiyasında, 
psixologizm óz aldına xalıqlıq psixologiya kontseptsiyası negizinde payda boldı. 
Shteyntaldıń psixologiyalıq kontseptsiyası bir tárepten logikalıq grammatikalıq 
táliymatqa (bul táliymattıń tiykarǵı kóz-qarasları K. Benkerdiń 1841-jılı 
járiyalanǵan «Til organizmi» miynetinde sáwlelengen), ekinshi tárepten, Avgust 
Shleyxerdiń biologiyalıq naturalizmine qarsı aǵım sıpatında júzege keldi. 
Shteyntal V. Gumboldttıń til filosofiyasın basshılıqqa alǵan. 
Kóplegen ilimiy izertlew jumıslarınıń avtorı bolǵan G. Shteyntal konkret 
tillerdi yamasa lingvistikalıq qubılıslar hám faktlerdi izertlew menen emes, al 
ulıwma teoriyalıq máseleler menen shuǵıllanǵan. Onıń psixologiyalıq 
kontseptsiyası tómendegi miynetlerinde sáwlelengen: «Til filosofiyası boyınsha V. 
Gumboldttıń miyneti» (1848), «Grammatika, logika hám psixologiya, olardıń 
printsipleri hám qarım-qatnası» (1855), «Til qurılısınıń baslı tiplerine sıpatlama» 
(1860), «Psixologiya hám til bilimine kirisiw» (1881). Bulardan basqa avtordıń 
«Tildiń payda bolıwı» (1888),«Grek hám rimlilerde til bilimi tariyxı» (1891) h.t.b. 
miynetleri járiyalanǵan. 
G. Shteyntaldıń psixologiyalıq kontseptsiyası Gerberttiń assotsiativli 
psixologiyasına tiykarlanıp, onda adamnıń sana-sezimi, tili, aqıl-oyı 
psixologiyanıń assimilyatsiya, appertsentsiya, assotsiatsiya nızamları menen 
basqarılatuǵını basshılıqqa alınadı. 
Ol 1860-jılı Moris Latsarus penen birge psixologiyalıq aǵımnıń máselelerin 
járiyalaw ushın «Til bilimi hám etnikalıq psixologiya» jurnalın shólkemlestirdi. 
Shteyntal hám Latsarus tárepinen ortaǵa qoyılǵan xalıq psixologiyasına baylanıslı 
máseleler tómendegiler: Xalıqlıq psixologiyanıń jeke individtiń psixologiyasına 
qatnası, psixologiyanıń bóliniwi, tábiyat hám ruwx, antropologiya, etnologiya, 
tariyx, siyasat, tábiyattanıwǵa qatnas, tariyxtıń filosofiyadan ózgesheligi, 
empirikalıq sıpattaǵı xalıq psixologiyası-ilim tarawı sıpatında degen máseleler 
átirapında boldı. 

---

- 73 -