{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 17. SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL BİLİMİNݨ DEREKLERİ 

---

- 51 - 
Tillerdiń óz-ara genetikalıq baylanısları, yaǵnıy tillerdiń tuwısqanlıǵı 
tuwralı pikirler salıstırmalı-tariyxıy metod qáliplespesten ádewir burın payda bola 
basladı. 
Dúnya tilleriniń bir-birine jaqınlıǵı, óz-ara tuwısqanlıǵı tuwralı pikirler XVI 
ásirlerde payda bola basladı. 
Frantsuz 
gumanisti 
Gvilelma 
Postellustıń (1510-1581) «Tillerdiń 
tuwısqanlıǵı tuwralı» (1538) degen miyneti járiyalandı. Avtor óziniń bul 
miynetinde tillerdi genetikalıq jaqtan birinshilerden bolıp klassifikatsiya jasawda 
umtıladı. Bunnan soń gollandiyalı ilimpaz Yosif Yustus Skaliger (1540-1609) 
óziniń 1599-jılı jazılǵan «Evropalılardıń tilleri tuwralı pikir júrgiziw» miynetinde 
Evropadaǵı barlıq tillerdi tuwısqanlıǵına qaray klassifikatsiya jasaydı. Ol óziniń 
bul miynetinde Evropada on bir til toparı bar ekenligin kórsetip, onnan tórtewi-
úlken, jetewi-kishi tillik toparlar ekenligin bildiredi. Skaliger hár bir gruppa-bir 
ata tildiń tiykarında qáliplesken dep kórsetedi. Tiykarǵı tórt tilge latın, grek, 
tevton, slavyan tillerin kirgizedi. Jeti kishi tillerge alban, tatar, venger, fin, irland, 
britt, bask tillerin kirgizedi. Onıń pikirinshe, bul on bir til óz-ara tuwısqanlıq 
qatnasqa iye. Tillerdiń tuwısqanlıǵı problemasına bul dáwirde filosoflar da 
qızıqsındı. Bul máselege belgili nemets filosofı Gotfrid Vilgelm Leybnits dıqqat 
aydaradı. Ol burın izertlenilmegen tillerdi izertlew boyınsha jumıslardı 
shólkemlestiriwge umtıldı. Ásirese Rossiyadaǵı az sanlı xalıqlardıń tillerin 
úyreniwdiń zárúrligin bildirdi. Máselen, Shvetsiyanıń Rossiyadaǵı elshixanasına 
elshilik xızmetine jiberilgen, shıǵıs tilleri boyınsha qánige hám orıs tilin de jaqsı 
biletuǵın Sparvenfeld degen ilimpazǵa 1696-jılı jazǵan xatında slavyan tillerin 
tereń úyreniw zárúrligin, onıń fin hám got tilleri menen tuwısqanlıǵı máselesin 
anıqlawdı usınıs etedi. Leybnits 1713-jılı 26-oktyabr kúni Petr 1-ge jazǵan xatında 
Rossiyadaǵı izertlenilmegen az sanlı xalıqlardıń tilin izertlew hám olardıń sózligin 
dúziw zárúrligin aytadı. Vilgelm Leybnits 1704-jılı jazılǵan «Adamzat sanası 
tuwralı jańa tájiriybeler» degen miynetinde dúnya tillerin aramey hám yafet tilleri 
dep eki toparǵa bóledi. Yafet tilin skif hám kelt tilleri dep taǵı eki shaqapshaǵa 
bóledi. Skif shaqapshasına fin, túrkiy, mongol hám slavyan tillerin, kelt 
shaqapshasına basqa evropa tillerin kirgizedi. 
Ol óziniń bul miynetinde barlıq dúnya tillerin salıstırıp úyreniw zárúrligin 
bildiredi. Dúnya tillerin birinshiden, óz-ara salıstırıw kerek, ekinshiden, eski jazba 
esteliklerdi, máselen, tevton, eski german hám bibliyanıń tekstlerin salıstırıp 
úyreniw zárúr degen pikirdi bildiredi. 
XVIII ásirde tillerdiń genetikalıq tuwısqanlıǵı hám ayırım tillerdiń kelip 
shıǵıw deregi bir ekenligi tuwralı pikirler belgili orıs ilimpazı M.V.Lomonosov 
tárepinen de bildirildi. Onıń 1755-jılı jazılǵan «Rossiya grammatikası» (SPb) 
miynetinde hám 1757-jılı jazılǵan «Orıs tilinde shirkew kitaplarınıń paydası 
tuwralı» degen miynetlerinde slavyan tilleriniń tuwısqanlıǵın kórsetedi. Ol slavyan 
tillerin tereń izertlew tiykarında, ortaq slavyan tilinen orıs, polyak, bolgar, serb, 
chex, slovak, vend (vend termini arqalı lujits tili túsinilgen) tilleri kelip 
shıqqanlıǵın aytadı. M.V. Lomonosovtıń kórsetiwine qaraǵanda, házirgi waqıtta 

---

- 52 - 
hár bir slavyan tilleri óz-ara hár qıylı tuwısqanlıq dárejesinde turıptı. Máselen, orıs 
tiline bolgar tiliniń tuwısqanlıǵı, polyak tiline salıstırǵanda ádewir jaqın. 
Sonıń menen birge ol, slavyan tilleriniń basqa hind-evropa tilleri menen 
tuwısqanlıq qatnasın anıqlaydı. Máselen, slavyan tilleri, grek hám latın tilleri 
menen genetikalıq jaqtan jaqın dep kórsetedi. Slavyan tilleri ásirese kurlyand 
tilleri (avtor kurlyand tilleri termini arqalı litov hám latısh tillerin názerde tutqan) 
menen jaqın tuwısqanlıq qarım-qatnasqa iye ekenligin bildiredi. 
M.V. Lomonosov óziniń izertlewlerinde bul tillerdegi sanlıq sózlerdi 
izertlew obekti aladı. 
XVIII ásirde gollandiyalı izertlewshi Lambert ten Kate «Tómengi nemis 
tilin úyreniwge kirisiw» miynetinde (1723) got, nemis, golland, anglosakson hám 
island tillerin salıstıradı.
XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń basında salıstırmalı izertlew sheńberine eski 
hind tili materiallarınıń tartılıwı nátiyjesinde hind evropa-tilleriniń tuwısqanlıǵı 
máselesi jáne de aktuallastı. Eski hind grammatikalıq dástúri tiykarında fonetika 
hám morfologiyalıq qurılıstı mayda bóleklerge bólip izertleytuǵın sanskrit tiliniń 
grammatikası járiyalandı. Bul sanskrit tili grammatikasınıń járiyalanıwı ayırım 
Evropa tilleriniń grammatikalıq qurılısın oǵan salıstırmalı baǵdarda izertlew 
múmkinshiligin jarattı. Bul hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikasınıń 
jaratılıwına túrtki boldı. 
1767-jılı frantsuz ruwxanıyı Kerd Frantsuz Akademiyasına hind-evropa 
tilleriniń tuwısqanlıǵı tuwralı jazba bayanat bildirdi. Bul bayanatta latın, grek, 
sanskrit tillerindegi sózler hám grammatikalıq formalardıń dizimi berildi, bul tiller 
bir derekten payda bolǵan degen ideyanı tastıyıqladı. Bul bayanat 1808-jılı 
járiyalandı. 
1786-jılı angliyalı shıǵıstanıwshı hám yurist Uliyam Djounz (1746-1794) 
Kalkuttadaǵı Aziya jámiyetinde jasaǵan ilimiy bayanatında sanskrit tili menen 
grek, latın, kelt, got, eski parsı tilleri arasında baylanıs bar ekenligin bildirdi, bul 
tillerdegi grammatikalıq formalardıń tiykarınan sáykes keletuǵının kórsetti. Bul 
izertlewiniń juwmaǵında Djounz «bul salıstırılıp otırǵan tillerdegi tek ǵana 
sózlerdiń emes, al grammatikalıq formalardıń da sáykes keliwi olardıń genetikalıq 
tuwısqanlıǵınan derek beredi»,- degen sheshimge keledi. Onıń kemshiligi sanskrit 
tilin prayazık-ata til sıpatında emes, basqa hind-evropa tilleriniń biri sıpatında 
qarawı boldı. 
1776-1789-jılları İndiyada jasaǵan avstriyalı monax Paulino a Santa-
Bartolomeo sanskrit tili boyınsha eki grammatika hám sózlik dúzdi. 1798-jılı 
Djounz ideyaları tásirinde «Parsı, hind hám german tilleriniń tuwısqanlıǵı hám 
áyyemgiligi tuwralı traktat» miynetin jazadı.