{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

«Kitab at-tuhfat-uz-zakiyya fil-luǵat-it-turkiya» (Túrkiy tilleri boyınsha minsiz 
taza sıylıq) esteligi bolıp bul miynettiń avtorı ilim ushın ele belgisiz. Bul miynet 
XIII-XV ásirde payda bolǵan miynetlerdiń arasında tillik faktlerdiń jıynaqlılıǵı, 
bay maǵlıwmatı, jazılıw sapası jaǵınan tyurkologiyada ayrıqsha orındı iyeleydi. 
Bul miynettiń ilimiy qunlılıǵı sonnan ibarat, túrkiy tilleri boyınsha jazılǵan basqa 
miynetlerdegidey bir neshe bólimlerge bólingen. 
Birinshi bólimde, qısqasha kirisiw berilgen, onda qıpshaq tiliniń seslik 
qurılısı, grafikalıq jazıwı tuwralı maǵlıwmat beriledi. 

---

- 33 - 
Ekinshi tiykarǵı bólimde qıpshaq tiliniń sózligi berilgen, sózlik arab 
háripleriniń jaylasıw tártibi menen berilgen, dáslep arab sózleri, keyin onıń túrkiy 
tilindegi ekvivalenti berilgen. 
Úshinshi bólimde, qıpshaq tiliniń grammatikalıq qaǵıydaları berilgen. 
Sózlik bólimi 29 bapqa, grammatikalıq bólimi 64 bapqa bólingen. 
Fuadbey Kuprilizade, İ.A.Zayonchkovskiydiń miynetlerinde «At-tuhfa» nıń 
qol jazba nusqaları hám tillik ózgeshelikleri tuwralı pikirler ushırasadı. 
Bul miynettiń payda bolǵan dáwiri hám jazılǵan ornı tuwralı hár qıylı 
pikirlerdi ushıratıwǵa boladı. Ayırım ilimpazlar bul miynet XIV ásirde Egipette 
jazılǵan dep boljasa, ayırım ilimpazlar miynettiń tilinde ushırasatuǵın Siriya 
arablarınıń dialektlik sózlerine tiykarlana otırıp miynettiń avtorı Siriyada tuwılıp 
ósken, soń Egipette jasaǵan. Egipette jasap turǵan waqtında bul miynetti jazǵan 
dep boljaw jasaydı. 
Bul miynettiń qol jazbası házirgi dáwirde Stambul qalasındaǵı Bayazit 
meshiti qaptalındaǵı Valeddin Áfendi kitapxanasında №3092 shifri menen 
saqlanadı. Kólemi 180 bet, 3600 aslam sózler qollanılǵan. 
M.G.Ziyaevanıń kórsetiwi boyınsha, 1729 atlıq, 1185 feyil, 313 kelbetlik, 
92 sanlıq, 53 almasıq, 42 ráwish, 33 dáneker, 28 tirkewish, 10 janapay, 6 tańlaq 
sóz qollanǵan. 
Qol jazba nasx usılında jazılǵan, arab sózleri qara, túrkiy sózleri qızıl sıya 
menen jazılǵan. Kólemi 26.X.17,5 sm qaǵazǵa jazılǵan. Hár bir bette 13 qatar 
jazıw, hár bir qatarda ortasha 7 sóz jazılǵan. 1902-jılı túrk ilimpazı Nájib Ásim 
Bayazid kitapxanasınan bul esteliktiń fotokopiyasın alıp Shemsettin Sami degen 
ilimpazǵa awdarma jasaw ushın bergen. Shemsittin Sami 212 betlik awdarma 
jasaydı, biraq basılıp shıqpaydı. Soń «Kitab at-tuxfat» miyneti úsh mártebe 
baspadan basıp shıǵarıladı.
Birinshi ret prof. T. Xalashi Kun tárepinen bul miynettiń qol jazbası baspaǵa 
tayarlanıp 1942-jılı Vengriyada Budapesht qalasında basıp shıǵarıladı. 
Ekinshi ret, talantlı túrk ilimpazı Besim Atalay tárepinen 1945-jılı túrk tiline 
awdarma jasalıp, sózligi dúzilip Stambul qalasında basılıp shıǵarıladı.
Úshinshi ret ózbek ilimpazı prof. S.Mutallibov tárepinen ózbek tiline 
awdarma jasalıp, 1968-jılı Tashkentte basıp shıǵarıladı. 
Bul miynettiń tillik ózgeshelikleri tuwralı ózbek ilimpazı M.G.Ziyaeva 
1972-jılı «XIV ásir esteligi «Kitab-at-tuhfat-uz-zakiya fil-luǵat-it-turkiya boyınsha 
izertlewler» degen temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı. Uyǵır ilimpazı 
Arınov T.A. « XV ásir esteligi «Kitab-at-tuhfa-az-zakiya-fil-lugat-at-turkiya» 
tiliniń leksika-semantikalıq hám stilistikalıq ózgeshelikleri (Alma-Ata, 1983) 
degen temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı. 
5. «Al-kavanin al-kulliya li-dabt al-luǵat at-tЇrkiya» (Túrk tilin 
úyreniwshiler ushın qollanba kitap) miyneti. Bul miynettiń avtorı belgisiz. 
İlimpazlardıń dálillewinshe, XV ásirdiń basında Egipette jazılǵan dep esaplanadı. 
Tili jaǵınan qıpshaq-túrkmen tilleri materiallarınıń aralas ekenligin kóriw 
múmkin. Nusqanıń qol jazbası eki bólimnen ibarat:

---

- 34 - 
Birinshi bólim, túrkiy tiliniń grammatikalıq ózgesheligin anıqlawǵa arnalsa, 
ekinshi bólimde, sózlik berilgen bolıp 500 den aslam sóz ushırasadı. 
Bul miynet birinshi mártebe 1928-jılı túrk ilimpazı Kilisli Rifat tárepinen 
túrk tiline awdarma jasalıp prof. Fuadbey Kuprilizadeniń kiris sózi menen 
Stambulda basılıp shıqtı. Ekinshi baspası prof. S.Telegdi tárepinen tayarlanıp 
1937-jılı Budapesht qalasında basılıp shıqtı. Qurılısı jaǵınan kirisiw bólimi, 
fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgesheligin izertlewge arnalǵan tiykarǵı 
bólimnen hám sózlikten ibarat. 
6.İbn-Muxannanıń «Kitabu-xulliyat ul-insan va xulbat ul-lisan» sózligi. 
Orta ásirlerde dúzilgen sózliklerdiń ishinde ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul sózliktiń 
6 qol jazba nusqası saqlanǵan. Sonıń ishinde úsh qol jazba nusqa Oksfordta, bir 
nusqa Parijde, bir nusqa Berlinde, altınshı nusqa Stambulda saqlanadı.
Altınshı qol jazba nusqa keyinirek tabılǵan. Dáslep bes nusqanı 
akad.P.M.Melioranskiy óziniń 1900-jılı Sankt-Peterburgta járiyalanǵan «Arab-
filolog 
túrk 
tili 
haqqında» 
dep 
atalatuǵın 
miynetinde 
izertledi. 
P.M.Melioranskiydiń kórsetiwinshe sózlik XIII ásirdiń aqırı XIV ásirdiń 
baslarında jazılǵan. Qol jazbalardıń ishinde sapası, tolıqlıǵı jaǵınan Stambul 
nusqası Evropadan tabılǵan nusqalardan ajıralıp turadı. Ol házirgi waqıtta Stambul 
mámleketlik muzeyi kitapxanasında saqlanadı. Bul nusqa 1921-jılı Stambul 
qalasında Kilisli Rifattıń baspaǵa tayarlawında «Kitabu xulliyat ul-İnsan va xulbat 
ul-lisan» degen atamada járiyalandı. 
Prof.S.E.Malov óziniń 1928-jılı Leningradta járiyalaǵan «İbn-Muxanna túrk 
tili haqqında» degen maqalasında P.M.Melioranskiy tárepinen járiyalanǵan İbn-
Muxanna sózligine Stambul nusqasına tiykarlana otırıp dúzetiwler kirgizedi
1
.
1934-jılı túrk ilimpazı Abdulla Battal İbn Muxanna sózliginiń nusqaların 
tekstologiyalıq jaqtan izertlep latın grafikasında, túrk tiline awdarma jasap 
Stambulda járiyaladı
2
. P.M.Melioranskiy İbn-Muxanna sózligi İran yamasa 
Azerbayjanda mongollar ústemlik etip turǵan dáwirde jazılǵan, onıń tilinde eski 
azerbayjan tiliniń belgileri bunı dálilleydi dep kórsetedi. S.E.Malov joqarıda atı 
atalǵan miynetinde İbn-Muxanna sózliginde Shıǵıs Turkstan, qashǵar, uyǵır 
tilleriniń belgileri sáwleleniwin tapqan degen pikirdi bildiredi. Prof.A.Nadjip 
óziniń 1965-jılı Moskvada «XIV ásirdegi Egipet mamlyukleriniń qıpshaq-oǵuz 
ádebiy tili» dep atalatuǵın doktorlıq dissertatsiyasında bul sózlikti XIV ásirdegi 
aralas qıpshaq-oǵuz ádebiy tilinde jazılǵan esteliklerdiń biri ekenligin dálilleydi. 
Avtordıń anıqlawında İbn-Muxanna sózligindegi shıǵıs túrkstan, uyǵır tillerine 
xarakterli sózler kitabıy tilden jazba nusqalardan alıp qollanılǵan. İbn-
Muxannanıń óziniń kórsetiwinshe bul sózlikti dúziwde ózine shekem dóretilgen 
tórt miynetten paydalanǵanın bildiredi. Uyǵır ádebiy dástúriniń tásiri sóz jasalıwda 
da bayqaladı. Máselen, qıpshaq tillerinde kelbetlik jasawshı-lı//-li, oǵuz 
tillerindegi -lu//lú qosımtaları menen birge uyǵır jazba esteliklerine tán -lıǵ//-lig 
affikslerinde jumsalǵan. Sonday-aq, auslaut pozitsiyada -ǵ//g sesleriniń saqlanıw 
1
Малов С.Е. Ибн-Муханна о турецком языке. ЭКВ, III,- Л., 1928, С. 221-248 
2
Aptulla Battal. Ibnu-Muhenna Lugati.- Istanbul., 1934. 

---

- 35 - 
yamasa túsip qalıwı ushırasadı: achıǵ (ashshı), aǵrıǵ (awırıw), aq kózlu, altunlıǵ, 
atlı-atlıǵ, baǵlıǵ-baylawlı, biliglig chıra hám chıraǵ. Qıpshaq tillerinde sońǵı -ǵ//g 
sesleriniń túsip qalıwı xarakterli ushırasadı. 
Anlaut pozitsiyada -d//t sesleriniń sáykesligin kóriw múmkin: davar (zat), 
tawarlıǵ, daǵuq-taǵuq, demir-temir, dil-til, dish-tish, deva-teva, dolu-tolmaq, delu 
olmaq - telbe (esinen ayırılıw). Anlaut pozitsiyada «d» sesiniń jumsalıwı oǵuz 
tilleri, «t» sesiniń jumsalıwı qıpshaq tillerine tán belgi.