{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
ЛИН-ТАР
|
§ 2. HİND TİL BİLİMİ Til biliminiń dáslepki kórinisleri áyyemgi İndiyada payda boldı. Hindlerde sol waqıtlardaǵı diniy gimnler esaplanatuǵın Veda estelikleriniń tili menen xalıqtıń awızeki sóylew tili esaplanatuǵın prakrit tili arasında ayırmashılıqlar qáliplese basladı. Bir tárepten qásiyetli gimnlerdiń artikulyatsiyalıq jaqtan anıq aytılıwın saqlaw hám onıń túsinikli bolıwın támiyinlew, ekinshi tárepten, Veda estelikleriniń tilin prakrittiń tásirinen qorǵaw hám sanskritti ádebiy til sıpatında normalastırıw máqsetinde hindler til qubılısların tereń úyrene basladı. Solay etip, til haqqında ilimniń payda bolıwına tiykar salındı. Til máseleleri Veda esteliklerinde arnawlı túrde sóz etiledi. Máselen, Veda estelikleriniń úshinshi toparına kiretuǵın Shiksha esteliginde fonetika hám orfoepiya máseleleri tuwralı sóz boladı. Chxanda esteligi qosıq qurılısı hám metrikaǵa arnalǵan, Vyakarana esteliginde grammatika, Nirukta esteliginde-etimologiya hám leksika máseleleri sóz etilgen. Fonetika, grammatika hám etimologiya máseleleri talantlı hind grammatisti Paninidiń miynetinde tereń izertleniwin taptı. 1 Panini biziń eramızǵa shekemgi IV ásirlerde jasaǵan. Panini grammatikası qurılısı boyınsha ózine tán ózgesheliklerge iye. Onıń miyneti 3996 qosıq qaǵıydalarınan (sutra) ibarat. Panini grammatikası qurılısı jaǵınan segiz baptan, yaǵnıy segiz kitaptan ibarat. Birinshi babı «Shivasutra», yaǵnıy «Shiva qudayı tárepinen jiberilgen nızamlar» dep ataladı. Panini ózine shekem de rawajlanǵan hind grammatikasınıń bolǵanlıǵı tuwralı jazadı hám onı Shiva qudayı tárepinen jiberilgen dep esaplaydı. Hám ózin bul grammatikalıq táliymattıń avtorı dep esaplamaydı. Ózin Shiva qudayı tárepinen jiberilgen kóp ásirler dawamında hindlerde rawajlanǵan bilimlerdi sistemaǵa túsiriwshi hám kelesi áwladqa jetkeriwshi dep esaplaydı. Birinshi bap hind alfavitindegi háripler hám olar ańlatatuǵın seslerdi bayanlawdan baslanadı. Bul bólimde sesler klasslarǵa bólinip izbe-iz tártipte berilgen: 1) dawıslı sesler, 2) yarım dawıslılar, 3) murınlıq sesler, 4) birikpeli sesler, 5) únli dawıssız sesler, 6) únsiz dawıssız sesler, h.t.b. Panini grammatikasında sanskrittiń morfologiyalıq qurılısı tereń analiz jasalǵan, ondaǵı jumsalǵan hár bir sestiń aytılıw ózgesheliklerin anıqlaǵan. Panini óziniń bayanlawında mámlekettiń shıǵıs tárepinde jasaytuǵın hindlerdiń tilinde dialektlik ózgesheliklerdiń bar ekenligin kórsetedi. Ol óziniń tiykarǵı dıqqatın diniy qosıqlar-Veda estelikleriniń tili esaplanǵan sanskrit tilin úyreniwge baǵıshlap, onıń tilinde xalıqtıń awızeki sóylew tili esaplanǵan-prakrit tilinen ayırmashılıqlar bar ekenligin kórsetedi. Biziń eramızǵa shekemgi III ásirde Vararuchi Katyana degen ilimpaz tárepinen «Prakrita-prakasha» yaǵnıy prakrit (hindlerdiń awızeki sóylew tili) tuwralı birinshi grammatikalıq miynet payda boladı. B.e.sh. II ásirde Bxartxari degen ilimpazdıń grammatika kategoriyaların filosofiyalıq aspektte izertleytuǵın 1 Минаев И.П. Panini. –Записки Восточного отделения Императорского русского археологического общество. –СПБ,- 1888. III, 2 вып. 3-4 - 7 - traktatı payda boldı. Biziń eramızdıń VI ásirlerinde Amarusipxa, XII ásirde Xamachandranıń leksikografiyalıq sózlikleri dóretildi. Eski hind til biliminde sintaksis óz aldına ayırım alıp izertlenbedi, morfologiyalıq qurılıstıń ishinde sóz etildi. Áyyemgi hindler til qubılıslarına analiz jasawda ulıwmalastırıw hám jekelestiriw metodların qollanǵan. Hind grammatistleriniń kórsetiwinshe, tiykarǵı til birligi gáp bolıp esaplanadı, sebebi gáp penen belgili bir juwmaqlanǵan pikir bildiriledi. Sózlerdi tórt sóz shaqabına ajıratadı: atawısh (naman), feyil (akhuata), dáneker (upasarga) hám janapay (nipata). Áyyemgi hind grammatistleri seslerdiń jasalıwınıń fiziologiyalıq aspektine tiykarǵı dıqqattı awdarıp hár bir sestiń jasalıw ornı hám usılların keń túrde bayanlaǵan. Seslerdiń jasalıwın bayanlay otırıp áyyemgi hind grammatistleri sóylew aǵzası hám artikulyatsiya ornın (sthana) bir birinen ajıratıp qaraydı. Hind grammatistleriniń buwın boyınsha bildirgen pikirleri de dıqqatqa ılayıq. Buwınnıń tiykarı dawıslı ses ekenligin, dawıssız ses qosımsha element ekenligi, yaǵnıy buwın quray almaytuǵının bildirgen. Hind grammatistleri morfologiya tarawı úsh bólimnen turadı dep kórsetedi: 1) Sóz shaqapların klassifikatsiyalaw; 2) sózlerdiń jasalıwı; 3) sózlerdiń ózgeriwi. Hind tilshileri tórt sóz shaqabı bar ekenligin aytadı: atawısh sózler, feyil, dáneker hám janapay. Atawısh sózler zattı ańlatadı, feyil sózler ótken hám házirgi waqıtta bolıp atırǵan háreketti bildiredi–dep jazadı. Sepliktiń jeti túrin kórsetedi, biraq ol waqıttta sepliklerdiń atamaları bolmaǵanlıqtan tsifr menen ańlatqan; 1,2,3,4,5,6,7-seplik. Olar sózdiń qurılısın analizley kelip sózdiń qurılısı túbir, suffiks, jalǵawdan ibarat bolatuǵının anıqlaydı. Panini túbir sózlerdiń mánilerine túsinik bergen halda olardıń sózligin dúzedi. Hind ilimpazları sózlik dúziw jumısları menen de shuǵıllandı. Eń dáslepki sózliklerdiń biri – «Nigxantava» dep atalıp, onda Veda jazba esteliklerinde jumsalǵan túsiniksiz sózlerdiń dizimi berilgen. VI ásirde Amara degen tilshi tárepinen dúzilgen sinskrittiń sózligi házirge shekem evropalı sanskritologlar tárepinen qolanıladı. Áyyemgi hind grammatistleri tárepinen anıqlanǵan lingvistikalıq kategoriyalar İndiyada til haqqında ilimniń qanshalıq dárejede joqarı rawajlanǵanlıǵınan derek beredi. Talantlı lingvist V. Tomsen «XIX ásirdiń aqırına shekemgi til bilimi tariyxı» miynetinde, hindlerdiń til bilimi tarawında erisken tabısları tań qalarlıq dárejede joqarı, bul biyiklikke Evropada til haqqındaǵı ilim XIX ásirde, onda da áyyemgi hindlerdiń táliymatların úyreniw tiykarında eristi, - dep jazdı. Hind gpammatikasınıń hálsiz tápeplepi de boldı. Olar tildiń pawajlanıwshı, ózgepiwshi qubılıs ekenin jete túsinbedi. Onda jazba til faktlepi tiykarǵı izertlew obekti etip alındı da, janlı sóylew tiline onsha itibap bepilmedi. Awızeki tildiń jazba esteliklep tilinen ayıpılıp tupıwın tildiń bóliniwi dep túsindi. Til faktlepi keń túpde anıq bayanlanǵan menen onnan alınǵan teopiyalıq juwmaqlap sıpatlama túpinde boldı. - 8 - |
