1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba

1-TEMA: QARAQALPAQ TILI HÁM ONÍŃ BASQA PÁNLER MENEN BAYLANÍSÍ
Joba

1. 
   Qaraqalpaq tili haqında dáslepki maǵlıwmatlar
   
2. 
   Qaraqalpaq tili boyınsha materiallardıń jıynalıwı
   
3. 
   Qaraqalpaq tilin izertlew boyınsha ilimiy mákemeler
   
4. 
   Qaraqalpaq tiliniń basqa pánler menen baylanısı
   

Qaraqalpaq tili o’z aldına bo’lek til sıpatında dáslep Altın Orda, sońınan XV–XVI ásirlerde Úlken Noǵay ordası quramına kirgen qıpshaq qáwimleriniń arasında qáliplesti. Sonıń menen birge, onıń o’z aldına til bolıp qáliplesiwine oǵuz qáwimleri (túrkmenler) hám Xorezm o’zbekleriniń tili de tásirin tiygizdi. Sol dáwirlerden beri qaray qaraqalpaq tili o’zinshe rawajlana basladı.

Qaraqalpaq tili tek XX ásirdiń 20-jıllarınan keyin milliy ádebiy til sıpatında hár tárepleme ilimiy izertlew obyektine aylandı. Bul dáwirge deyin qaraqalpaq tili derlik izertlenilmedi. XX ásirge deyingi izertlewshilerdiń miynetlerinde qaraqalpaq tili túrkiy tillerdiń biri sıpatında qaralsa da, olarda qaraqalpaq tili boyınsha materiallardıń bolmawı sebepli, qaraqalpaq tiliniń fonetikası, grammatikalıq qurılısı hám leksikası quramındaǵı o’zgeshelikleri tyurkologiyalıq izertlewlerde ko’rsetilmedi.
Qaraqalpaq tilin birinshilerden bolıp túrkiy tillerge jatqızǵan shved ofiсeri (kapitan) Filipp Iogann Tabbert-Stralenberg (1676–1747) boldı. Ol 12 jıl Sibirdiń sol waqıttaǵı administrativlik hám ekonomikalıq orayı bolǵan Tobolsk qalasında jasap, Sibirdi geografiyalıq, etnografiyalıq, tariyxıy hám lingvistikalıq jaqtan izertlew tariyxında belgili iz qaldırdı. F.I.Stralenberg o’ziniń nemec tilinde jazılǵan «Das Nord und Östliche Theil von Europa und Asia» (Stockolm, 1730; «Evropa hám Aziyanıń arqa hám shıǵıs bo’limleri») atlı miynetinde qaraqalpaqlardı túrkiy xalıq sıpatında qaraǵan hám o’zi dúzgen kartada qaraqalpaqlar Kaspiy hám Aral teńizleriniń arqa-shıǵıs tárepinde, Emba hám Sırdárya aralıǵında jasaydı dep ko’rsetken.
Nemec ilimpazı Iogann Xristof Adelung (1732–1806) belgili bolǵan barlıq tillerdiń kollekciyasın jıynap shıqqan. Ol tirisinde o’ziniń «Mitridat» atlı belgili miynetiniń tek birinshi tomın ǵana baspadan shıǵarıp úlgergen. I.X.Adelung o’ziniń bul miynetinde qaraqalpaq tilin túrkiy-tatar (yaǵnıy túrkiy) tilleriniń quramına kirgizgen hám onıń túrkiy tillerdiń Orenburg toparına kirgen tiller menen jaqınlıǵın ko’rsetken.
I.X. Adelungtıń aǵayini, belgili rus filologı, tariyxshı hám bibliograf Fedor Pavlovich (Fridrix) Adelung (1768–1843 ) nemec tilinde jazılǵan «Uebersicht aller bekanuten Sprachen und ihrer Dialekte» (St. Petersburg, 1920; «Barlıq belgili tiller hám olardıń dialektlerine sholıw») atlı miynetinde qaraqalpaq tilin túrkiy tillerdiń qubla hám arqa quramına kirgizgen.
Nemec ilimpazı Genrix Yulius Klaprot (1783–1835) Arqa Kavkaz hám Gruziya xalıqlarınıń etnografiyası hám tillerin izertlegen. Ol, sonday-aq, bashqurt, qazaq, qırǵız, yakut hám tunguslardıń etnografiyası hám tilleri boyınsha ádewir material jıynaǵan hám bastırıp shıǵarǵan. G.Yu. Klaprot qaraqalpaq tilin túrkiy tillerdiń biri sıpatında qarap, qaraqalpaqlar burın Volga boylarında Kazan hám Astraxan aralıǵında, al sońınan olar qubla-shıǵıs tárepke Aral teńizi jaǵalawlarına Sırdárya hám Quwandáryanıń to’mengi boylarına ko’ship barǵan dep ko’rsetken.
Avstriyalı ilimpaz Iosif Xammer (1774–1856) o’ziniń túrkiy tillerdiń klassifikaciyasında qaraqalpaq tilin daǵıstan, kaytak hám qumıq tilleri menen bir qatarda túrkiy tillerdiń daǵıstan toparına kirgizgen.
Franciyalı tyurkolog Adrian Balbi (1826–1908) qaraqalpaqlar Sırdáryanıń jaǵalarında túrkmenler menen qońsı jasaydı dep ko’rsetken hám qaraqalpaq tilin tatar, bashqurt hám mesheryak tilleri menen birge túrkiy tillerdiń qıpshaq toparına jatqarǵan.
V.F. Palmblad o’ziniń etnolingvistikalıq klassifikaciyasında túrkiy xalıqlardı «haqıyqıy túrkiy xalıqlar», «haqıyqıy emes túrkiy xalıqlar» hám «túrkiy tilinde so’ylewshi túrkiy emes xalıqlar» dep bo’lgen, qaraqalpaqlardı Sibir tatarları, túrkler, túrkmenler, o’zbekler menen birge «haqıyqıy túrkiy xalıqlar» toparına kirgizgen.
Shıǵıs tariyxı, filologiyası, til bilimi hám arxeologiyası boyınsha bir qatar miynetlerdiń avtorı, Kazan hám Peterburg universitetleriniń professorı Ilya Nikolaevich Berezin (1818–1896) qaraqalpaq tilin qırǵız, bashqurt, noǵay, qumıq, qarachay, mesheryak, Sibir dialektleri menen birge túrkiy tillerdiń tatar yamasa arqa tarmaǵına dialektlerdiń biri sıpatında kirgizgen. I.N. Berezinniń « Турецкая хрестоматия» (Kazan, 1857, 10–16-betler) degen basqa bir miynetinde qaraqalpaq tili Túrkstan túrkmenleri tiliniń dialektleri quramında tilge alınǵan.
Qaraqalpaq tili boyınsha birinshi lingvistikalıq maǵlıwmatlar vengriyalı orientalist hám belgili sayaxatshı, professor Arminiy Vamberidiń (1831 yamasa 1832–1913) «Cagataische Sprachstudien» (Leipzig, 1867) atlı shaǵatay tili boyınsha izertlewlerinde keltirilgen. Ol o’ziniń bul miynetinde shaǵatay hám qırǵız (qazaq) tillerindegi so’zler menen salıstırıw ushın qaraqalpaq tilinen toǵız so’z hám to’rt qatarlıq bir qosıqtı mısal sıpatında bergen. A. Vamberidiń keltirgen materialları ayırıqsha áhmiyetke iye emes, sebebi olar sanı jaǵınan az, so’zler durıs awdarma islenbegen hám olar aytılıwı boyınsha qáte jazılǵan.
A. Vamberi o’ziniń túrkiy xalıqlardıń klassifikaciyasında qaraqalpaqlardı qazaq, qırǵız, uyǵır, o’zbek hám túrkmen xalıqları menen bir qatarda Oraylıq Aziyadaǵı túrkiy xalıqlarǵa jatqarǵan. Al qaraqalpaq tilin ayırım fonetikalıq hám leksikalıq belgileri boyınsha qazaq tiline, grammatikalıq belgileri boyınsha qırǵız hám o’zbek tillerine jaqınlastıradı.
Persiya shaxzadası, oficer Riza-Kuli-Mırza o’ziniń Peterburgtan Xiywaǵa saparı dáwirinde sol waqıttaǵı Ámiwdárya oblastınıń Shımbay uchastkasında bolıp, diniy mazmundaǵı qaraqalpaqsha eki qosıqtı jazıp alǵan hám qaraqalpaq tilin túrkmen tiliniń yawmıt dialektine jaqınlastırǵan.
Akademik Vasiliy Vasilevich Radlov (1837–1918) o’ziniń belgili klassifikaciyasında qaraqalpaq tilin bashqurt, qazaq, qırǵız, noǵay hám tatar tilleri menen birge túrkiy tillerdiń batıs toparına jatqarǵan. Biraq V.V. Radlovtıń izertlewlerinde qaraqalpaq tiliniń strukturalıq belgilerin ko’rsetetuǵın bir de maǵlıwmat ushıraspadı.
Professor Platon Mixaylovich Melioranskiy (1868–1906) o’ziniń qazaq tili boyınsha izertlewlerinde qaraqalpaq tiliniń qazaq tilinen azlı-ko’pli o’zgesheliklerdiń bar ekenligin aytqan hám qaraqalpaq tiliniń ele izertlenilmey atırǵanlıǵın hám ol boyınsha materiallardıń joq ekenligin atap o’tken.
Qaraqalpaq tili hám folklorı boyınsha materiallardı jıynaw hám bastırıp shıǵarıw, tiykarınan, XX ásirdiń dáslepki jıllarınan baslandı. Orta Aziyadaǵı túrkiy xalıqlardıń etnografiyası, folklorı hám tilin jaqsı bilgen Abubekir Divaev (1855 yamasa 1856–1933) «Alpamıs-batır» dástanınıń qaraqalpaqsha hám russha tekstlerin baspadan shıǵardı. Sonday-aq A. Divaev tárepinen «Shora batır» dástanı da jazıp alınǵan.
1903-jılı shıǵıstanıwshı Ivan Aleksandrovich Belyaev qaraqalpaq tilin izertlew ushın Orta hám Shıǵıs Aziyanı izertlew boyınsha Rus komitetiniń jollaması menen No’kiste, Shımbayda hám Qońıratta bolǵan. Ol qaraqalpaq folklorı, ádebiyatı, tili hám tariyxı boyınsha tekstlerdi jıynawda hám bastırıp shıǵarıwda ko’p xızmet islegen. I.A. Belyaev qaraqalpaqlar arasında eki ay bolıp, xalıq jırawları hám sawatlı adamlardıń járdeminde Qońıratta «Qaraqalpaqlar shejiresin», No’kiste «Shıńǵısxan haqqında ańızdı», Shımbayda «Edige» dástanın jazıp alǵan. Bul materiallar « Протоколы заседаний и сообщений членов Закаспийского кружка любителей археологии и истории Востока» (Ashxabad, 1917) degen toplamnıń úshinshi hám to’rtinshi sanlarında járiyalanǵan. Úshinshi sanda Shıńǵısxan haqqında ańız hám «Edige» dástanınıń russha awdarması, to’rtinshi sanda «Edige» dástanı, «Qaraqalpaqlar shejiresi» hám «Qoblan» dástanınıń qaraqalpaqsha tekstleri basılǵan.
I.A.Belyaev tárepinen jıynalǵan hám bastırıp shıǵarılǵan materiallar qaraqalpaq xalqınıń jazba esteligi sıpatında úlken áhmiyetke iye. Bul materiallarda qaraqalpaq ulıwma xalıqlıq so’ylew tiliniń bir qatar fonetikalıq, grammatikalıq hám leksikalıq o’zgeshelikleri hám jazba ádebiyat dástúri sáwlelengen. Sonlıqtan, qaraqalpaq tili hám folklorın izertlew tariyxında I.A. Belyaev qaraqalpaq tilin arnawlı izertlewdiń tiykarın salǵan birinshi rus izertlewshisi bolıp qaldı.
XX ásirdiń 20-jıllarınan keyin qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwında jańa dáwir baslandı. Bul dáwirde qaraqalpaq xalqı o’ziniń tariyxında birinshi ret ulıwma xalıqlıq milliy jazıwına, milliy ádebiy tiline iye boldı, bunnan bılay da rawajlanıw múmkinshiligin aldı.
Qaraqalpaq tilin izertlewde hám ádebiy tilimizdiń qáliplesiwinde milliy jergilikli kadrlarımız benen birge belgili rus ilimpazları S.E. Malov, E.D. Polivanov hám N.A. Baskakovlar úlken jumıslar alıp bardı. Olar arnawlı túrde qaraqalpaq xalıq so’ylew tili boyınsha materiallar jıynap, onı hár tárepleme izertlewdi basladı, qaraqalpaq tiliniń máselelerin ilimiy jaqtan izertlewdiń tiykarın saldı.
Qaraqalpaq tiliniń máselelerin izertlewde hám qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında 1927-jılı jańa alfavit komitetiniń dúziliwi, 1931-jılı Qaraqalpaqstan kompleksli ilim-izertlew institutınıń sho’lkemlesiwi hám 1934-jılı Qaraqalpaqstan muǵallimler institutınıń ashılıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Sebebi olar sol jıllardan baslap jazıw máselelerin, sabaqlıqlar dúziw, qaraqalpaq tilin oqıtıw ushın konspektiv kurslar islep shıǵıwdı qolǵa aldı. Onnan keyin 1940-jılı Qaraqalpaqstan til hám ádebiyat ilim izertlew institutınıń, 1944-jılı Qaraqalpaqstan birlesken muǵallimler hám pedagogikalıq institutınıń, 1959-jılı O’zbekstan Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń N. Dáwqaraev atındaǵı Tariyx, til hám ádebiyat institutınıń ashılıwı qaraqalpaq tiliniń máselelerin bunnan bılay da planlı hám tabıslı izertlew ushın hám qaraqalpaq til biliminiń respublikamızdaǵı jámiyetlik ilimlerdiń biri sıpatında o’z aldına ilim bolıp qáliplesiwinde ayırıqsha xızmet atqardı. Qaraqalpaq til biliminiń hár qıylı tarawları o’zinshe rawajlanıw múmkinshiligine iye boldı.