1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba

Ádebiyatlar

1. 
   Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. I том. Материалы по диалектологии М., 1951.
   
2. 
   Малов С.Е. Каракалпакский язык и его изучение. // «Каракалпакия», т. II. Л., 1934, -Б. 200-207.
   
3. 
   Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус – Казань, «Каракалпакстан», 1976
   

2-TEMA: JAZÍW HAQQÍNDA TÚSINIK. QARAQALPAQ JAZÍWLARÍ TARIYXÍ. QARAQALPAQ JAZÍWLARÍNÍŃ RAWAJLANÍW BASQÍSHLARÍ. ORFOGRAFIYA


Joba

1. 
   Arab jazıwındaǵı alfavittiń qabıl etiliwi
   
2. 
   Latın jazıwındaǵı alfavittiń qabıl etiliwi
   
3. 
   Kirill jazıwına tiykarlanǵan alfavittiń qollanılıwı
   
4. 
   Latın jazıwındaǵı jańa alfavittiń qabıl etiliwi
   
5. 
   Orfografiya
   

Qaraqalpaq tiliniń milliy jazıwı 1924-jıldan baslap qaraqalpaq tiliniń ishki nızamlarına qolaylastırılǵan arab alfaviti tiykarında payda boldı hám ol 1928-jılǵa deyin qollanıldı. Bul alfavitte qaraqalpaq tilinde birinshi ret 1924-jıldıń noyabrinen baslap dáslep Xojelide, sońınan To’rtkúl qalasında «Birinshi adım», keyninen «Iqtıyarlı qaraqalpaq», onnan soń «Erkin qaraqalpaq» degen atamada gazeta shıǵa basladı. Bul gazetanıń bazasında qaraqalpaq ádebiy tili, onıń jazıwı, orfografiyalıq hám orfoepiyalıq normaları qáliplesip jetilistirile basladı. Sol waqıtta baspadan shıqqan basqa gazeta ya kitaplardıń bolmawına baylanıslı bul gazetanı muǵallimler mekteplerde birden-bir oqıw quralı retinde paydalandı. 1925-jılı reformalasqan usı arab alfavitinde Seyfulǵabit Májitov (1869–1938) tárepinen jazılǵan birinshi álipbe («Egedeler sawatı», Tashkent, 1925) basılıp shıqtı.
Arab alfaviti tiykarındaǵı jazıw xalıqtıń o’sip baratırǵan mádeniy talabına tolıq mánisinde juwap bere almadı: onda qaraqalpaq tiliniń specifikalıq dawıslı seslerin bildiretuǵın á,o’,ú háripleri bolmadı, sonday-aq arab háripleriniń so’zdiń basında, ortasında hám ayaǵında hár qıylı jazılıwı olardı o’zlestiriwdi qıyınlastırdı. Sonlıqtan bul jazıw 1928-jılı latın tiykarındaǵı jazıw menen almastırıldı.
1927-jıldıń iyulinde Qaraqalpaq oblastlıq partiya komitetiniń qararı boyınsha oblastlıq jańa alfavit komiteti dúzildi, Qaraqalpaqstanda latınlasqan alfavitke o’tiw isi qolǵa alındı. Bul alfavitke 1928–1930-jılları tolıq o’tip boldı. Keyin ala latınlasqan alfavitke bir qatar tolıqtırıwlar hám o’zgerisler irgizilip, tilimizdiń alfavit hám orfografiyası bir qansha jetilistirildi.
1940-jıldan baslap latın jazıwınıń ornına rus grafikasına tiykarlanǵan alfavitke o’te basladı. Jańa alfavit qaraqalpaq xalqı ushın úlken siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy áhmiyetke iye boldı. Rus grafikasına tiykarlanǵan alfavittiń birinshi variantı 1940-jılı 18-iyulde Qaraqalpaqstan avtonomiyalı respublikasınıń Joqarǵı Soveti Prezidiumı tárepinen tastıyıqlanıp, 1960-jılǵa deyin o’zgerissiz qollanılıp keldi hám xalqımızdıń ulıwma mádeniyatın hám sawatlılıǵın ko’teriwde úlken áhmiyetke iye boldı. Biraq bul alfavittiń jazıw praktikasında 20 jılday qollanılıwı nátiyjesinde onda ayırım kemshiliklerdiń bar ekenligi sezildi. Sonlıqtan da ol bir qatar tolıqtırıw hám dúzetiwler kirgiziwdi talap etti. Bul kemshilikler, tiykarınan, mınalar edi: a) alfavitte qaraqalpaq tiliniń specifikalıq dawıslıları á,o’,ú háripleriniń bolmawı; á) alfavitte qos erinlik juwısıńqı w sesi ushın arnawlı tańba bolmawı. Sol sebepten 1940-jılı qabıllanǵan qaraqalpaq alfaviti qaytadan respublika jámiyetshiligi arasında keńnen dodalandı. Ko’rsetilgen kemshiliklerdi saplastırıwǵa baǵdarlanǵan jańa alfavit hám orfografiyanıń variantı islendi. Ol ko’plegen usınıslar tiykarında qaytadan tolıqtırıldı hám 1957-jılı 28-fevralda Qaraqalpaqstan avtonomiyalı respublikası Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń pármanı menen tastıyıqlandı. Bul variant boyınsha 1940-jılı qabıllanǵan alfavitke to’mendegi o’zgerisler kirgizildi: a) qaraqalpaq tiliniń specifikalıq fonemaları ushın qaytadan á,o’,ú háripleri qabıl etildi; á) qos erinlik, juwısıńqı, únli dawıssız ushın w háribi alındı; b) til artı, murınlıq, sonor dawıssızdı ańlatatuǵın burınǵı ng ornına ń belgisi qabıl etildi. Solay etip, tolıqtırılıp jetilistirilgen jańa alfavitte 41 hárip boldı. Olardan 33 hárip – a, b, v, g, d, e, yo, j, z, i, y, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, f, x, ts, ch, sh, sh, , ı, , e, yu, ya házirgi rus tilinde qanday xızmet atqarsa, qaraqalpaq tilinde de, tiykarınan, sol xızmetlerde qollanıladı. Qaraqalpaq tiliniń specifikalıq sesleri ushın á, o’, ú, ǵ, q, ń, w, h háripleri alındı.
1957-jılı kirgizilgen o’zgerisler hám tolıqtırıwlardan keyin qaraqalpaq alfaviti bir qansha ápiwayılastı, ádebiy tildiń fonemalıq quramın durıs ko’rsetiw múmkinshiligine iye boldı, orfografiyalıq qaǵıydalar da bir qansha jetilisti.
1993-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa o’zbek álipbesiniń qabıl etiliwi Qaraqalpaqstanda latın jazıwı tiykarındaǵı jańa álipbege o’tiwge sebepshi boldı hám 1994-jılı 26-fevralda latınlastırılǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi tárepinen tastıyıqlanıp 1995-jıldıń aqırına deyin qollanılıp keldi. Biraq bul alfavittiń jazıw ámeliyatında ayırım kemshiliklerdiń bar ekenligi sezildi. Sonlıqtan da 1995-jıldıń 29-dekabrinde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń besinshi sessiyasında jańa qaraqalpaq álipbesine bir qatar tolıqtırıwlar hám dúzetiwler kirgizildi. Olar, tiykarınan, mınalar: a) rus tiliniń alfavitindegi ч, ш, щ háripleriniń wazıypasın sh háribi atqaratuǵın boldı; á) v háribi qabıl etildi; b) alfavittegi háriplerdiń sanı 32 boldı.
2009-jılı 8-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqındaǵı» Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına qosımshalar hám o’zgerisler kirgiziw haqqında Nızam qabıllandı. Bul Nızamǵa muwapıq rus grafikasındaǵı ц háribin ańlatıw ushın latın jazıwındaǵı с háribi, ч háribin ańlatıw ushın сh háribi alındı; qaraqalpaq tilindegi e háribi menen baslanatuǵın túpkilikli so’zlerdiń aldına y háribin, o, o’ háribi menen baslanatuǵın túpkilikli so’zlerdiń aldına w háribin qosıp jazıw qabıllandı. Biraq bul alfavitte ayırım kemshiliklerdiń bar ekenligi sezildi, sonlıqtan da ol bir qatar tolıqtırıw hám dúzetiwler kirgiziwdi talap etti.
2009-jılı qabıllanǵan qaraqalpaq alfaviti qaytadan respublika jámiyetshiligi arasında keńnen dodalandı hám kemshiliklerdi saplastırıwǵa baǵdarlanǵan jańa alfavittiń variantı islendi.
2016-jılı 10-iyundegi Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń toǵızınshı sessiyasında «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına o’zgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqındaǵı Nızam» qabıl etildi, onıń 11-statyasına muwapıq «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqındaǵı» Nızamǵa qosımshalar hám o’zgerisler kirgizildi hám tastıyıqlandı. Bul variant boyınsha 2009-jılı qabıllanǵan alfavitke to’mendegi o’zgerisler kirgizildi: a) qaraqalpaq tilindegi e háribi menen baslanatuǵın túpkilikli so’zlerdiń aldına y háribi, o, o’ háribi menen baslanatuǵın túpkilikli so’zlerdiń aldına w háribi alıp taslandı; Áá, Úú, O’o’, Iı, Ǵǵ, Ńń háripleriniń qaptalındaǵı apostrof belgisi alınıp, olardıń ústine akut belgisi qoyılatuǵın boldı: Áá, Úú, O’o’, Iı, Ǵǵ, Ńń.