1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba

b/p - m sáykesligi. Arqa dialekttegi qos erinlik shawqımlı jabısıńqı «b/r» dawıssızlarınıń ornına qubla dialektte qos erinlik jabsısıńqı sonant «m» dawıssızı qollanıladı: bergenek-mergenek, ǵarbız-qarmız, búrtúk-múrtik, pánjire-mándire, baspaxana-basmaxana, ushpa-ushma.

ll, nn-ll dawıssızları assimilliyatsiyası tipindegi sáykeslik. Arqa dialekt ushın xarakterli bolǵan assimillyatsiyanıń bul túrlerinen qubla dialektte tek ǵana «l» túri bayqaladı: kúller, kúnner-kúllár; jilli, jinni-jilli, jallıq, jannıq-jallıq.

s/sh sáykesligi. Arqa dialekttegi til aldı juwısıńqı «s» dawıssızınıń ornına qubla dialektte til aldı juwısıńqı «sh» dawıssızı ónimli qollanıladı: salı-shalı, jetpis-yetmish, samalshamal.

sh/ch sáykesligi. Arqa dialekttegi til aldı juwısıńǵı «sh» dawıssızınıń ornına qubla dialektte til aldı affikat «ch» dawıssızı ónimli qollanıladı: shapan-chapan, shaqqı-chaqqı, qashı-qaychı.

dj/j-j sáykesligi. Arqa dialekttegi sóz basında fakultativ ushırasatuǵın «dj» affrikatınıń hám «j» dawıssızınıń ornına qubla dialektte tek affrikat «dj» qollanıladı: jol-djol, jan-djan.

j/y sáykesligi. Arqa dialekttegi sóz basındaǵı «j» dawıssısınıń ornına qubla dialektte til ortası juwısıńqı «y» dawıssızınıń ónimli qollanılıwı bayqaladı: djaban-yaban, djaz-yaz, djaman-yaman, djas-yash.

ch/k sáykesligi. Arqa dialekttegi til artı jabısıńqı «g» dawıssızınıń ornına qubla dialektte til artı jabısıńqı únsiz «k» dawıssızı qollanıladı: gálle-kállá, góne-kóne.

ǵ/q sáykesligi. Arqa dialekttegi uvulyar juwısıńqı únli «ǵ» dawıssızınıń ornına qubla dialektte uvulyar jabısıńqı únsiz «q» daúıssızı qollanıladı: ǵarbız-qarmız, ǵarrı-qarrı.

Qubla dialektte arqa dialekt penen salıstırǵanda faringal juwısıńqı únsiz «h» dawıssızınıń ónimli qollanılıwı bayqaladı: ádewir-hádewir, awa-hawa, árem-hárem, aydahayda.

1. 
   Arqa dialekttegi kóplik affiksleriniń - lar/-ler, -nar/-ner variantlerınıń ornına qubla dialektte -lar, -ler, lár variantları qollanıladı: seller, senner - siller, seller, sellár, qatıllar, qatınnar-qatıllar.
   
2. 
   Qubla dialektte -lar/-ler/-lár kóplik affiksleriniń feyildiń kóplik sandaǵı e -betinde ónimli qollanıladı, al arqa dialektte bolsa bunday qollanıw ushıraspaydı: kóshirip jiberdikóchirip jiberdilár.
   
3. 
   Arqa dialekttegi tartım affiksin e -bet birlik hám kóplik sandaǵı atlıqlardı seplegende payda bolatuǵın tabıs sepliginiń -n formasınıń ornına qubla dialektte tabıs sepliginiń -nı, -ni forması qosımsha qollanıladı’ sıyırın-sıyırını, tilin-tilini.
   

4.Qubla dialektte barlıq orın bildiretuǵın seplikler a, á, e sesleriniń qatnasındaǵı affikslerdiń juwap hám jińishke variantlarına iye. Arqa dialektte bolsa bul affiksler a/e dawıslılarınıń qatnası menen jasaladı: gónóden-kónádán, keselge-kásálge, kásálgá.

5. 
   Arqa dialekt ushın xarakterli bolǵan birinshi hám ekinshi bet kóplik sandaǵı -mız/miz, -mıs/-mis, -ńız/-ńis tartım hám bayanlawıshlıq affikslerdiń variatlarınan qubla dialektte kópshilik jaǵdayda - mıs/-mis, -ńıs/-ńis variantları qollanıladı. Qubla dialekte: úyimis, atamıs, ákemis.
   
6. 
   Qubla dialektte anıqlawıshlıq dizbektiń ekinshi komponentiniń tartım affiksi ayırım jaǵdaylarda túsirilip qaldırıladı: bizlerdiń paxtamız-bizlerdiń paxta.
   
7. 
   Qubla dialektte III bet tartım jaǵdayınıń qosarlı qollanılıwı bayqaladı: tuwǵan jiyenituwǵan jiyenisi, aǵayini-aǵayinisi.
   
8. 
   Arqa dialekttegi -lıq/-lik, -lı/-li, -nıq/-nik, -nı/-ni sóz jasawshı affiksleriniń ornına qubla dialektte -lıq/-lik, -lı/-li variantları qollanıladı: wollıq, wonnıq-wollıq, jilli, jinni - jilli.
   
9. 
   Qubla dialekt ushın xarakterli bolǵan -kásh, -kár, -kách, -al, -dar, -ab, -tal, -bánt, -ımlı,
   

-gár sóz jasawshı affiksleri qollanıladı: qálámkásh, pillákár, dútkách, lazımal, alaqadar, tezab, sezimtal.

5. 
   Kelbetliktiń salıstırıw dárejesiniń -raq/-rek variantlarınan qubla dialektte til aldı hám til artı dawıslılarına pitken sóz tiykarlarına jalǵana beretuǵın - raq variantı ónimli qollanıladı: úlkenirek-úlkánraq, kishirek-kishiraq.
   
6. 
   Qubla dialektte feyildiń sheriklik dárejesi affiksiniń -ıs/-is, -s hám -ısh/-ish, -sh variantlarınıń qosımsha qollanılıwı bayqaladı, al arqa dialektte -ıs/-is, -s forması qollanıladı’ gáplás, - gáples, gáplesh, kóris-kórish.
   
7. 
   Qubla dialektte feyildiń házirgi máhál affiksinde keyingi «y» dawıssızınıń tásiri astında feyildiń bolımsız formasında qısıq dawıslı -mı/-mi affiksiniń qollanılıwı bayqaladı. Arqa dialektte -ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe affiksleri qollanıladı; tuwmaydı-tuwmıydı, qorqpayman-qorqmıyman, bilmeymiz-bilmiymiz.
   
8. 
   Arqa dialekttegi «a» affiksiniń yamasa «ay» birikpesiniń ornına qubla dialektte házirgi máhál affiksinde keyingi «y» dawıssızınıń tásiri nátiyjesinde «ıy» birikpesi qollanıladı. Balaǵa kim qaraydı - balaǵa kim qarıydı. Tisim awradı - tisim awrıydı.
   
9. 
   Qubla dialektte qısıq dawıslı -mı/mi soraw janapaylarınıń qollanılıwı bayqaladı. Arqa dialektte -ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe janapayları qollanıladı: qımbat pa? -qımbat mı? barǵam ma? jazdıń ba - jazdıń mı? yazdıń mı?
   
10. 
    Qubla dialektte ótinish janapayı «ese» qollanıladı. Bul janapay arqa dialektte hám ádebiy tilde ushıraspaydı: qaytısın keliń ese, qawın kesip jeń ese.
    

Qaraqalpaq tiliniń dialektleriniń ózgeshelik belgileri dialektlerdiń leksikasında anıǵıraq kórinedi. Qubla dialektte, birinshiden, baǵmanshılıq, júzimshilik, palızshılıq, paxtashılıq, pilleshilik isleri menen baylanıslı sózler kútá kóp (arpanı yiyda, káliyli júzim, gúsini júzim, aqay júweri, lomma júweri, nuqulı yerik, kásáki yerik, qamma, aqbash, biyshek, nanıgósh, nankádi hám t.b.), ekinshiden, qońsı ózbek tiliniń qıpshaq-oǵuz tipindegi arqa xorezmlik, orta xorezmlik hám qubla xorezmlik govorlarınan ózlestirilgen sózler júdá bay qollanıladı
(kárám, bádireń, ójek, zaǵama, soqpa, búrinch, soqı t.b.). Bul qaraqalpaq tili dialektleriniń leksikası ushın ulıwma xarakterli qásiyet bolıp esaplanadı.
Kórsetilgenlerden tısqarı dialektlerdiń leksikalıq quramında tek bir dialekt ushın sıpatlı bolıp, ekinshi dialektte ushıraspaytuǵın yamasa mınisi boyınsha sáykes sózler menen almastırılatuǵın sózlerdi kóriwge boladı. Máselen, qubla dialekte: mańǵal, dúrishte, kórpesh, qamtek, izeykesh; arqa dialekte; qahra, háń, gúmpildek; gúze (A.), - ıbırıq (Q.), malxana (A.) - jılawxana (Q.), siyle (A.) - tákáná (Q.), bızaw (A.), wójek (Q), shılǵaw (A.) - paytaba (Q.);
Lágán (A.) - shılapshın (Q.).
Dialektlerdiń leksikalıq quramında leksika-semantikalıq, leksika-fonetikalıq, leksikamorfologiyalıq hám leksika-frazeologiyalıq ayırmashılıqlardı bayqawǵa boladı; balalarbaǵalar, nigirik-niyirik, shalǵay-shaldır, morja-morı. Dialektlerdegi leksikalıq ayırmashılıqlar tuwralı sabaqlıqtıń «Leksika» bóliminde keńirek sóz etiledi.