1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba

DIALEKTOLOGIYA TUWRALI ULIWMA TÚSINIK
Dialektologiya termini, tiykarınan grekshe dialektos - sóylesiw, govor, al logos - ilim degen sózlerden ibarat bolıp, ol qanday da bolmasın tildegi dialektlerdi, govorlardı izertleytuǵın til biliminiń, belgili bir shaqabı bolıp tabıladı. Demek, dialektologiyanıń eń baslı wazıypası qanday da bir tildiń quramındaǵı jergilikli ózgesheliklerdi úyreniwden, izertlewden ibarat.
Egerde, usı jaǵdaylardı esapqa alsaq, qaraqalpaq dialektologiyası qaraqalpaq tilindegi govorlar menen dialektlerdi jan-jaqlı izertlewdi óz aldına maqset etip qoyadı.
Ózin qorshaǵan ob’ektti túrlishe jaǵdayda úyreniwi jaǵınan dialektologiya eki salaǵa bólinedi 1) sıpatlawshı dialektologiya yaki dialektografiya; 2) tariyxıy dialektologiya.
Sıpatlawshı dialektologiya yaki dialektografiya jergilikli dialektler menen govorlarǵa tán bolıp tabılǵan geypara fonetikalıq jáne leksika-grammatikalıq ózgesheliklerdi tabıw, olardı bayanlaw, izertlew wazıypasın da óz aldına maqset etip qoyadı. Al, tariyxıy dialektologiya bolsa, tildegi dialektlik ózgesheliklerdi úyreniw menen birge, olardıń qanday jaǵdaylarda payda bolıwı, belgili dárejede rawajlanıwı, túrli waqıt jáne jıllardaǵı ózgerisleri, anaw yaki mınaw govordıń qońsılas tuwısqan túrkiy tillerine óz-ara qatnasın anıqlawdıń dereklerin izlestiredi; sońǵı jıllarda til biliminde óz qáddin tiklegen dialektler menen govorlardı lingvogeografiyalıq usıllar arqalı úyreniwdiń tariyxıy táreplerin de qarastıradı.
Álbette, awızeki sóylew tiliniń quramındaǵı dialektler govorlardı hár tárepleme úyreniw til tariyxı, xalqımız tariyxına anaw yaki mınaw dárejede qatnaslı bolǵan bahalı materiallardı beredi. Buǵan qosımsha, tariyxıy jaǵdaylarǵa baylanıslı qollanıwdan shıǵıp qalǵan yamasa óziniń formasın ózgertken leksikalıq elementler, sonday-aq, geypara grammatikalıq formalardıń eń dáslepki túri jergilikli govorlarda saqlanıp qalıwı da itimal. Usı kóz-qarastan alıp qaraǵanımızda, dialektologiya til tariyxın úyreniwde zárúrli til bilimi shaqaplarınıń birinen esaplanadı.
Dialektologiya iliminiń usınday qásiyetleri qaraqalpaq tiliniń házirgi kúnlerge deyin saqlanıp qalǵan jazba esteliklerin hár tárepleme úyreniw ushın da kerekli.
Usılay etip, tildegi dialektler menen govorlardı úyreniw, izertlew til tariyxı, házirgi zaman qaraqalpaq tili, onıń orfografiyası menen orfoepiyasın bunnan bılay da jetilistiriw isinde áhmiyetli orındı iyeleydi.