1-tema: qaraqalpaq tili hám oníŃ basqa pánler menen baylaníSÍ Joba

Dialektologiya iliminde til biliminiń basqa shaqapları sıyaqlı onı hártárepleme bayanlaytuǵın birneshe túsinikler menen terminlerdiń bar ekenligin kóremiz.
«Dialekt» sózi tiykarınan grekshe dialektos - govor, narechie degen mánilerdi ańlatıp, ulıwma xalıqlıq milliy tildiń ózinshelik belgilerin kórsetedi. Geypara jaǵdaylarda ol ilimiy ádebiyatlarda govor yaki jergilikli sóylew tili dep te qollanıla beredi. Dialekt ádette qanday da bir jerde (máselen, Qaraqalpaqstannıń aymaǵındaǵı yamasa Awqamnıń basqa jerlerindegi) jasaytuǵın xalıqtıń ózine tán til ózgesheliklerin bildiredi. Dialektologiya iliminde qabıllanǵan túsinik boyınsha qanday da bir dialektte xalıqtıń belgili bir bólegi sóylep, ol ulıwma xalıqlıq til menen organikalıq túrde baylanısıp, soǵan (ulıwmaxalıqlıq til) ǵárezli bolıp keledi. Máselen, qaraqalpaq tiliniń arqa hám qubla dialektleri, olardıń quramındaǵı birqansha govorlar óziniń arnasın awızeki tilden alıp, ulıwma xalıqlıq tilge tikkeley baylanıslı ekenligin kóremiz.
Házirgi qaraqalpaq dialektologiyasında kúndelikli ámeliy islerde dialekt, govor terminleri qatar qollanıla beredi.
Óz gezeginde dialektlerge qaraǵanda govorlardıń kópshilik belgileri boyınsha bir-birine jaqın keletuǵınlıǵın aytıú dárkar. Bunday táreplerin esapqa alǵanda, belgili bir tildegi dialekttiń quramında birneshe govorlardıń bolıwı sózsiz. Máselen, qaraqalpaq tili arqa dialektiniń quramında Moynaq, Qońırat, Qanlıkól, Shomanay, Xojeli, Taxtakópir, Shımbay, Qaraózek, Bozataw, Nókis, Kegeyli rayonları aymaǵında jasawshı qaraqalpaqlardıń sóylew tiliniń ózgesheliklerin qamtıytuǵın govorlar bar ekenligi dialektolog - alımlardıń izertlewleri nátiyjesinde málim bolıp otır.
Álbette, tildegi dialektlik ózgeshelikler, olardı qorshaǵan ortalıqlar, túrlishe jaǵdaylarǵa baylanıslı ózgerislerge ushırawı da nızamlı qubılıs. Máselen, onday ózgeshelikler waqıt ótiwi menen kem-kemnen azayıp, milliy tildiń quramına sińip, qosılıp ketiwi de múmkin. Házirgi waqıtta biz kórsetip ótken sıyaqlı qubılıslar iske asırılıwı ushın kóplegen dereklerdiń kózleri ashılmaqta. Buǵan jergilikli xalıq tili wákilleriniń ádebiy tildiń normaların tolıq túrde iyelewi, kópshilik radio esittiriwler hám televiziyalıq kórsetiwler, kúndelikli shıǵatuǵın gazeta-jurnallardıń materialları, mektepler menen orta arnawlı jáne joqarı oqıw orınlarındaǵı oqıw protsessleri t.b. jaǵdaylar óziniń paydalı tásirin tiygizedi. Dialektler menen govorlarda paydalanılatuǵın, biraq ádebiy tilde sıńarları joq geypara sózler onıń mútájin qanaatlandırıw maqsetinde ádebiy tilge alınıwı da sózsiz.
«Govor» - termini dialektologiya iliminde kópshilik jaǵdaylarda dialektlik ózgesheliklerdiń qanday da bir wálayat yaki rayon aymaǵında ushırasatuǵın túrine baylanıslı aytıladı. Govordıń eń baslı sıpatlı belgileriniń biri - ol ulıwma xalıqlıq tilge salıstırǵanda óziniń fonetikalıq, leksikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerine iye boladı. Bunday govorlıq ayırmashılıqlar hárqıylı sharayatlarǵa (tariyxıy, etnografiyalıq, geografiyalıq, sociallıq t.b.) baylanıslı dóreydi.

Qaraqalpaq dialektologiyası qaraqalpaq til biliminiń jańa hám eń jas tarawı. Bul tildi úyreniwde N.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tili» (I t. M., 1951: II t. M., 1952) miyneti girewli orındı iyeleydi. Atalǵan jumıs xalıqtıń awızeki tilin sistemalı túrde úyreniw, onı ilimiyteoriyalıq tiykarda sıpatlawdıń úlgisi. Ol qaraqalpaq tilindegi dialektlik ózgesheliklerdi sistemalı túrde úyreniwge baslama boladı.

Biraq usı tildegi dialekt hám govorlardı hár tárepleme jáne sistemalı túrde úyreniw tek 1960-jıldan baslandı. Dialekt, govorlardı jobalı hár tárepli izertlewge, birinshiden, qaraqalpaq tili tariyxı jáne dialektologiyası sektorınıń shólkemlestiriliwi, ekinshiden, til tariyxı hám dialektologiyasına belgili mólsherdegi qızıǵıwshılıqtıń bolıwı, úshinshiden, sońǵı jıllarda bul tarawda kórnekli tyurkologlar N.A.Baskakov, I.K.Keńesbaev, M.Sh.Shiralievlardıń basshılıǵı menen tayarlanǵan qánigelerdiń ósip jetilisiwi óz tásirin tiygizdi.
1930-jıllarda qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tili, onıń govorlarındaǵı ózgesheliklerdi izertlew máselesi menen belgili alımlardan S.E.Malov, E.D.Polivanov, A.A.Sokolovlar shuǵıllandı.
Biraq, olardıń qaraqalpaq tilin úyreniw sistemalı hám jan-jaǵın qamtıytuǵın sıpatqa iye bolmay, gez kelgen waqtında ótkerile berdi. Birinshiden, bunday jumıslar til qurılısı boyınsha belgili máseleler (grammatika tiykarların belgilew, jazıwdı dúziw) yamasa joljónekey bayqawlardan ibarat edi, ekinshiden, bul úyreniwlerde tilimizdiń taralǵan barlıq mákanın qamtıy almay, tek arqa rayonlardı úyreniw menen ǵana sheklendi.
Sonlıqtan da biz qaraqalpaq tili dialektleri hám govorların sistemalı hám jobalı túrde 1960-jıldan baslandı dep tastıyıqlay alamız.
Qaraqalpaq dialektologlarınıń aldında turǵan eń birinshi wazıypa - bul tildegi dialektler, govorlar boyınsha tezden materiallar jıynaw, onı monografiyalıq jobada jazıw isi boldı. 1960-1963 - jıllar dawamında Qaraqalpaqstannıń rayonlarına ekspeditsiyalar shólkemlestirilip, bunda respublikanıń barlıq aymaǵı izertlenildi. Nátiyjede, qaraqalpaq tiliniń dialektleri, govorları boyınsha bay material jıynalıp, bular onnan bılayǵı izertlewler, jeke máseleler ushın ilimiy baza bolıp xızmet etti.
Bul jerde qaraqalpaq tiliniń Moynaq hám Taxtakópir govorları boyınsha jámáátlik izertlewlerge, O.Dospanovtıń «Qaraqalpaq tili qubla dialektiniń leksikası», T.Begjanovtıń «Qaraqalpaq tili Moynaq govorınıń leksikası», X.Xamidovtıń XVIII-XIX-XX ásirlerdegi nızam hújjetleriniń tili hám onıń házirgi zaman qaraqalpaq tiline qatnası, O.Bekbawlovtıń «Qaraqalpaq tili qubla dialektiniń fonetikalıq ózgeshelikleri» atlı kandidatlıq dissertatsiyalarına názer awdarıw itimal.
N.A.Baskakovtıń 1951-jili baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tili» kitabında (rus tilinde, birinshi tom) qaraqalpaq tilindegi dialektler tiykarınan arqa-shıǵıs hám qubla-batıs bolıp ekige bólingen edi. Avtor arqa-shıǵıs dialektiniń aymaǵına Qaraózek, Taxtakópir hám Moynaq rayonlarında jasawshı qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tilin aladı. Buǵan qazaq jáne, qaraqalpaq tilleriniń bir-birine tásiri nátiyjesinde júzege kelgen Taxtakópir rayonındaǵı aralas govorlardı da qosadı.
Qubla-batıs dialektine respublikanıń Shımbay, Kegeyli (burınǵı Kuybıshev rayonı menen), Qońırat, Xojeli, Shomanay, Ámiwdár’ya (burınǵı Qıpshaq), Beruniy (burınǵı Shabbaz), Tórtkúl rayonarındaǵı jasawshı qaraqalpaqlardıń awızeki sóylew tiliniń úlgileri mısal etip alınǵan.
N.A.Baskakov arqa-shıǵıs dialektin qubla-batıs dialektinen ayrıwshı sıpatlı belgiler iretinde tómendegi fonetikalıq ózgerislerdi kórsetedi:

1. 
   Arqa-shıǵıs dialektinde a foneması bolmasa, al ol qubla batıs dialektinde bar ekenligi kórinedi;
   
2. 
   Qubla-batıs dialektine qaraǵanda arqa-shıǵıs dialektinde dawıslılardıń emeski seziletuǵın erinlik únlesligi boladı;
   
3. 
   Arqa-shıǵıs dialektindegi geypara sózlerde erinlik emes dawıslılardıń bar ekenligi seziledi; buǵan qubla-batıs dialektinde erinlik dawıslılar cáykes keledi; mıs: bızav // buzav, mıltıq // multuk t.b.
   
4. 
   Arqa-shıǵıs dialektine «j» fonemasınıń ornına qubla-batıs dialektinde sóz basında «dj» qollanıladı;
   
5. 
   Arqa-shıǵıs dialektinde sóz basında b únli dawıssızı háreket etse, qubla-batıs dialektinde b/p sesleriniń keliwi kórinedi; Mıs: buv // puv.
   
6. 
   Arqa-shıǵıs dialektinde sózdiń bas pozitsiyasında t hám kk únsiz dawıssızları, qublabatıs dialektinde únli dawassızlar ushırasadı, mıs: (tuz // duz, tizgin // duzgin, kyuz // gyuz h.t.b.).
   
7. 
   Arqa-shıǵıs dialektinde h foneması gezlespeydi, al qubla-batıs dialektinde ol júdá jiyi qollanıladı;
   

8 Qubla-batıs dialektindegi ll < nl dawıssızlarınıń asssimilyatsiyasın arqa-shıǵıs dialektindegi nn < nl ge qarama - qarsı qoyıw múmkin; mıs: kyuller // kyunner < kyunler t.b.
Qaraqalpaq tili dialektlik sistemasındaǵı ekinshi klassifikatsiya sırt ellik tyurkolog prof. S.Vurmǵa tiyisli. Ol qaraqalpaq tili boyınsha úsh adamnan. (Ábdiraxmanov Oral -Qońırat qalasınıń turǵını. Annamuratov Qalender - Shabbazdan qashıq jerdegi awıldıń turǵını, Shamuratov Bazar - Qarasaqaldan uzaq emes jerdegi awılda jasaǵan) jıynaǵan materiallarǵa tiykarlana otırıp, aytılǵan tekstlerdi xatqa tusiriw hám magnitofonǵa jazıp alıw, sonday-aq erterekte basıp shıǵarılǵan sabaqlıqlardı (mıs: «Jas óspirim (Álipbe)» - M., 1933 j, «Qaraqalpaq ana tili» - M., 1933-j). paydalana otırıp «Qaraqalpaq tili» dep atalǵan jumıs jazadı jáne onı «Antropos» jurnalınıń betlerinde járiyalaydı.
Avtordıń dálillewine qaraǵanda, keltirilgen úsh adamnan basqa da qaraqalpaq tiliniń hár qıylı dialektlerinde sóylewshi qaraqalpaqlar menen sóylesiwge keń múmkinshiligi bolǵan.
Prof. S.Vurm «Qaraqalpaq tili» miynetinde fonetika, grammatika hám leksika boyınsha ocherklerden basqa qaraqalpaq tili dialektleriniń klassifikatsiyasın jáne jumıstıń ayaǵında atalǵan tilde transkriptsiyalanǵan tekstlerdi usınadı.
Qaraqalpaq tiliniń quramında úsh dialektti bólip shıǵarıp, olardıń fonetika, grammatika hám sózlik shaqaplarındaǵı ayırıwshı belgilerin kórsetedi.
Onıń pikiri boyınsha qaraqalpaq tili Qońırat, Shax-Abbaz-Wáliy (Shabbaz, házirgi Beruniy) jáne Qarasaqal dialektlerinen ibarat.