{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 5. TİBET JAZI²INI¨ QÁLİPLESݲİ
VII ásirde Txon-mi Sambxotu degen ilimpaz tárepinen tibet grafikasınıń 
tiykarǵı printsipleri islep shıǵılǵan. 
VI ásirdiń aqırında Tibette oraylasqan mámleketlik dúzim payda bolıp, 
tibetliler buddizm dinin qabıllaydı. Tibet mámleketiniń ózine tán jazıwın 
qáliplestiriw máqsetinde Txon-mi Sambxotu degen ilimpaz İndiyaǵa jiberiledi. Ol 
İndiyada sanskrit tilin hám eski hind jazıwın úyrenedi. Qaytıp kelgennen keyin 
Oraylıq hám Arqa İndiyada VII ásirde qollanıwda bolǵan eski hind jazıwınıń 
grafikalıq úlgisinde tibet jazıwın qáliplestirdi, islep shıqtı. Txon-mi tibet jazıwın 
payda etti, segiz bólimnen ibarat «Tibet tili boyınsha grammatikalıq traktat» tı 
dóretti, buddizm dinine baylanıslı kitaplardı birinshi bolıp tibet tiline awdarma 
jasadı. 
Solay etip, slavyan jazıwın qáliplestiriwde Kirill hám Mefodey, armyan 
jazıwın qáliplestiriwde Mesrop Mashtotstıń xızmeti qanday bolatuǵın bolsa Txon-
midiń tibet jazıwın qáliplestiriwdegi xızmeti sonday. 
§ 6. GREK-RİM TİL BİLİMİ 
Til máselesine baylanıslı Gpetsiyada payda bolıp biziń dáwipimizge kelip 
jetken jazba matepiallap biziń eramızǵa shekemgi V ásipge tuwpa keledi. Bul 
materiallar Gomerdiń «İliada», «Odisseya» dástanlapınıń tilin izeptlew menen 
baylanıslı. Bul dástanlapdıń tili gpek sóylew tilinen alıslaǵan, túsiniksiz bola 

---

- 15 - 
baslaǵan. Gpek ilimpazlapı solapdı izeptlew menen shuǵıllanǵan. Bul jaǵınan 
qapaǵanda hind til bilimi menen gpek til biliminiń payda bolıwına tásir jasaǵan 
faktorlar uqsas. 
Gpek lingvistikası 2 dáwipge bólinip izeptlenedi. Onıń bipi- filosofiyalıq 
dáwip, ekinshisi-filologiyalıq dáwip. 
Birinshi dáwip b. e. ǵa deyingi V-III ásipge tuwpa keledi. Onda til 
máselelepi lingvistikalıq kóz-qapastan emes, filosofiyalıq kóz-qapastan sóz 
etilgen. Onda konkpet til faktlepine súyenbey, abstpakt boljaw, filosofiyalıq 
juwmaqlap jasaw menen shuǵıllanǵan. Onda zat penen onıń ataması, olap 
apasındaǵı qapım-qatnas; tildiń qalay payda bolǵanı, tildiń gpammatikası menen 
logika apasındaǵı qapım-qatnas máselelepi izertlengen. 
Áyyemgi Gretsiyada til problemaların úyreniw filosofiyalıq baǵdarda 
qáliplesti. Hind til biliminde til qubılısların úyreniwge empirikalıq qatnas jasalsa, 
áyyemgi Gretsiyada til bilimi máseleleri filosoflar tárepinen ulıwma filosofiyalıq 
máselelerdiń biri sıpatında úyrenildi. Eki lagerge (materialistler hám idealistler) 
bólingen antik dáwirdiń filosofları arasında bir neshe ásirge shekem dawam etken 
tartıslardıń tiykarı- tildiń payda bolıwı tuwralı problemalar menen qızıqsındı. Til 
quday tárepinen dóretilgen be, ya adamlar tárepinen dóretilse, qalay dóretilgen? - 
degen sorawlarǵa juwap izledi. Sonday-aq, olardı qızıqtırǵan jáne bir nárse - sóz, 
zat hám olardıń atı arasındaǵı qatnas máselesi boldı.
Bul ilimiy tartıslardıń tiykarǵı mazmunı zat burın payda bolǵan ba, ya onıń 
ataması burın payda bolǵan ba? Zattıń qásiyetine qaray oǵan atama berile me, 
yamasa sóz benen zattı ataw belgili bir kelisim tiykarında iske asa ma?, degen 
sorawlarǵa juwap tabıwda boldı. Bul tartıslarda Geraklit, Demokrit, Protagor, 
Epikur h.t.b. filosoflar hár qıylı pozitsiyalardan qatnas jasadı. 
Zatlapdıń óz atamasına qatnası jóninde gpek ilimpazlapı eki topapǵa 
bólindi. Geroklit (b.e.sh. 544-540-jılları) baslaǵan topap zattıń ataması onıń 
tábiyatınan kelip shıǵadı, sóz tábiyattıń tuwındısı dep sanadı. Geroklit sózdiń 
ataması ózi ańlatqan zat penen tıǵız baylanıslı, -dep esaplaydı. Demokrit (b.e.sh. 
shekemgi 460 -jılları) baslaǵan ekinshi topap oǵan qapama-qapsı zat penen onıń 
ataması optasında tábiyiy baylanıs bolmaydı, olap optasındaǵı baylanıs tosınnan, 
sháptli baylanıs dep juwmaq shıǵapdı. Demokrit zattıń qásiyetine qaray oǵan 
adamlar tárepinen atama beriledi. Sebebi ayırım jaǵdaylarda zat penen onıń 
ataması sáykes kelmeydi, bul zattıń tábiyatınan sózdiń ataması payda bolatuǵının 
biykarlaydı, - dep kórsetedi. Bul sáykes kelmewshilik tómendegilerde kórinedi: 1) 
kóplegen sózlerdiń bir neshe mánileri boladı; 2) kóplegen túsiniklerdiń bir neshe 
atamaları boladı; 3) bir sózdi ekinshi sóz benen almastırıw múmkin; 4) ayırım 
túsinikler sóz benen ańlatılmaydı.
Áyyemgi grek filosoflarınan Platon (b.e.sh 427-347) óziniń dialog 
formasında jazılǵan «Kratil» degen miynetin bul mashqalaǵa baǵıshladı. Bul 
miynette Kratil menen Germogenniń óz-ara dialogında joqarıdaǵı eki kóz 
qaraslardıń da unamlı tárepleri keń túrde talqılanadı. Dialogtıń juwmaǵında eki 
kóz qarastı da absolyut durıs dep esaplawǵa bolmaydı, -dep ekileniwshilik penen 
máselesini sheshpekshi boladı. 

---

- 16 - 
Platonnıń «Kratil» miynetiniń lingvistika tariyxındaǵı ilimiy áhmiyeti-
logikalıq tiykarda sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikatsiya jasaydı. Platon 
tiykarınan eki sóz shaqabı bar ekenligin kórsetip, atawısh sóz shaqabı hám feyil 
sóz shaqapların atap ótedi. 
Ullı grek filosoflarınıń biri Aristotel óziniń «Poetika» miynetinde adamzat 
tili, sóylewi máselesi tuwralı ayta kelip, «Hár qanday sóz benen bayanlawda 
tómendegi bólekler bar: element, buwın, dáneker, atlıq, feyil, aǵza, seplik, gáp» 
dep kórsetedi. «Element-bul bóleklerge bólinbeytuǵın eń mayda ses, biraq hár 
qanday ses emes, al onnan mánili sózler payda bolatuǵın ses». 
Aristotel «Poetika» miynetinde tiykarǵı eki sóz shaqabı-atawısh hám feyil 
sóz shaqabı bar ekenligin kórsetse, al, «Ritorika» miynetinde úsh sóz shaqabı bar 
ekenligin (atawısh, feyil, kómekshi sózler) kórsetip ótedi. Atawısh hám feyil 
sózler máni bildiredi, al kómekshi sózler grammatikalıq xızmet atqaradı dep 
kórsetedi. Aristoteldiń til bilimi tariyxındaǵı xızmeti tartıs tuwdırmaydı. Aristotel 
zamanında til ele arnawlı ilim obekti sıpatında qáliplespegen bolsa da, (máselen, 
ol sóylew seslerin metrikanıń tarawında úyrenedi, grammatika máselelerin ya 
logikalıq izertlewler menen baylanıslı, ya kórkem sóz benen baylanıslı bayanlasa 
da) onıń miynetlerinde tildiń seslik hám grammatikalıq qurılısı sistemalı túrde 
bayanlanǵanın kóremiz. Aristotel til seslerin tek akustikalıq belgilerine qaray 
emes, al artikulyatsiyalıq belgileri boyınsha dáslepki ret klassifikatsiya jasaydı.