L.,“Notiqlik san’ati” N. Bekmirzayev \'jj& notiqlik san’ati asoslari

(eramizdan awalgi 384—322-yillar)
Markaziy Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo'lgan Ari
eramizdan awalgi 384-
yilda Stag‘irda (Makedoniya yarirri oroli)
shifokor oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Nikomax 
Aminti II saroyida shifokorlik qilgan.
A ristotel 17 yoshida A finaga keladi va bu yerda o ‘z 
zamonasining mashhur olimlarilan b o ‘lgan Platonga
tushadi. Platonning vafotidan so'ng Aristotel 347-
yili Afinadan
Troad tomon o‘tib, Assosga boradi. Chunki bu yerda
tarafdorlari ko‘p edi. Unga, ayniqsa, zo‘ravon, zolim Ge
homiylik qiladi. Aristotel Germiy vafotidan so‘ng Lesbo
orolidagi Mitilen shahriga ko'chib o ‘tadi va u yerda 342
yilgacha
yashaydi. 342-
yili Makedoniya podshosi Filipp o‘zining Aleksandr
ismli 13 yoshli o‘glining tarbiyasi uchun Aristotelni Mi
chaqirib oladi. Bu yerda u falsafa maktabini ochadi v

---

kutubxona tashkil qiladi.
Shu davrda Gretsiyada chiroyli so‘zlashga qiziqish kuc
ketgan edi. N atijada qator notiqlik maktablari ochilad
maktablardan so‘z san’ati ustalari yetishtirib chiqardi. Ke
22
chiroyli so‘zlash haqidagi qo‘llanmalar maydonga keldi
asarlardan biri Aristotelning «Ritorika» nomli kitobidir. 
olim uni mashhur «Poetika» nomli asaridan so‘ng, ya’ni er
oldingi 330-
yillarda Afinaga so‘nggi marta qaytib kelganda yozgan
edi.
M a’lumki, ungacha Anaksimon, Lampsak ham «Ritorik
nomli qo'llanma yaratgan edi. Bu ikki asar bir-
biriga tamoman
o ‘xshamaydi. Ularning birinchisi qo'llanm a bo‘lsa, ikki
chiroyli so‘zlash nazariyasi bo'yicha ilmiy mulohazalarda
Aristotelning «Ritorika»si uch kitobdan tashkil
topgan. Asaming
birinchi va ikkinchi kitoblari, asosan chiroyli so‘zlash, i
uslublari haqidagi fikr va mulohazalardan iborat bo‘Isa
kitobida nutq mantiqiga juda katta ahamiyat beriladi. 
fikricha, notiq tilidagi turli «qorishmalar», ya’ni so‘zlarning
va
noto'rin talaffuz qilinishi, jumlalaming mantiqan har xil tu
so‘zlovchining katta xatosidir. Aristotel har bir jumlanin
fikmi ifoda etishga qaratilishi, ravon va tinglovchi tus
darajada sodda bo‘lishini talab etadi. U notiqning hiss
so'zlashi mulohaza yuritayotgan fikrning tinglovchi qal
yetishida muhim omil bo‘lishini alohida uqtiradi. Bundan 
Aristotel notiqning auditoriyani o‘ziga jalb etishi uchun
mutoyiba so‘zlar bilan lirik chekinish qilib, tinglovchila
hayajonlantira bilishi
zarurligini
, agar turli ko‘rgazmali qurollardan
foydalansa, har xil epitet, chog‘ishtirish va metofaralam
nutqining ta’sirchanligi yanada oshishini, ammo keltirilga
ko'payib ketib, tinglovchini zeriktirib qo‘ymasligi kerakl
ta’kidlaydi.
Arsitotel notiqlik san’atini egallashni 5 qismga bo‘lib o‘rg
Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash).
Materialni joylashtirish shakli (rejasi).
Materialni eslab qolish (o‘zlashtirish).
Materialni socz yordamida to ‘g‘ri aks ettirish.
Materialni to ‘g‘ri talaffuz etish.
Aristotelning fikrlari hozirgi kunda ham o ‘z qimmatini 
kelmoqda.
23
Demosfen