L.,“Notiqlik san’ati” N. Bekmirzayev \'jj& notiqlik san’ati asoslari
Download 1.6 Mb. Pdf ko'rish
|
‘Notiqlik san’ati haqida ma’lumot olish uchun qarang X o‘jayeva
|
k o ‘m aklashadigan,
ular ishi yuzasidan sudda gapirishi kerak bo‘lgan gaplarni yozib beradigan zu k ko shaxslarga ehtiyoj paydo bo‘ladi. 16 Natijada qadimgi yunon tilida “logograflar” deb ataladiga qonunni biladigan “advokat”larga ehtiyoj tug£iladi. Log sudda qatnashayotgan jinoyatchi va da’vogarlarga niman lozimligini yozib berganlar va shu mehnatlari evaziga haq olganlar. Logograflar odamlaming hojatlarini chiqarish hisobiga qa olib kun kechira boshladilar. Logografiyaning tirikchilik vo aylanishi notiqlik san’atining rivojida muhim rol o'ynaydi. “Notiqlik san’ati”ning asta- sekin siyosiy va sud notiqligi vujudga keladi, keyinroq mashhur voqealarni, ulug‘ zotlami madh epidektik notiqlar maydonga keladi. Afmada eradan oldingi V asr o ‘rtalarida notiqlik san’a shakllangan bo‘lsa- da, adabiy faoliyat o'rnida qabul qilinmagan va u nutqlaming matnlari bosilmagan. Bu san’atni ilk bor adabiy janr darajasiga ko‘targan ha notiqlikka ilmiy yondoshgan kishilar sofistlar hisoblang o ‘zlaridan oldin o‘tgan notiqlaming faoliyatlarini nazariy a kirishib, “Ritorika” ilmini yaratadi. Oldin notiqlami “Ritor bilan atashib so‘ngra notiqlik san’atidan saboq o'rgatu “ Ritor” lar deb ataydilar. Sitsiliya oroli ritorikaning asl vatani hisoblanadi. U joylar asr o ‘rtalariga kelib demokratiyaning yo‘lga qo‘yilishi, taraqqiyoti uchun omil bo‘ldi. Qadimgi yunonlar Sitsiliyal hamda Tisiylarni ritorikaning asoschilari deb tan olga ulardan bizgacha deyarli hech narsa yetib kelmagan. B vatandosh b o ‘lgan sofist G orgiy (tax m in an 483— 376) ni rito rik a n in g b irin c h i n am o y a n d a si deb b ilish g an . A.Alimuhamedovning (“Antik adabiyot tarixi”, Т., “0 ‘qit 1969) ma’lumotiga ko‘ra: “Gorgiy 427- yilda o‘z shahri Leontina uchun harbiy yordam so‘rab maxsus elchi sifatida Afi va xalq majlisida gapirgan nutqi bilan Afina yoshlarida juda kuchli taassurot qoldiradi. Shundan keyin ko‘p o‘tmay Gorgiy Afinaga ko‘chib kelib, shu yerda ritorika maktabi ocha shogirdlariga so‘z san’atini o'rgatish barobarida notiqlik bilan ham shug'ullanadi. Gorgiy asosan mifologik m a’ruzalarda t nutqlar so‘zlagan, uning nomi ostida bizga qadar “Yel “Palimed” sarlavhali ikkita yozma nutq yetib kelgandir. Gorgiyning aytishicha, notiqning eng muhim vazifasi tinglovchini ish uni maftun etish, rom qilishdir. Maftun etishning asos 17 sifatida yozuvchi birinchi o‘ringa uslubni qo‘yadi va sh bilan o‘zining asarlarida “go‘zal” uslubning namunalarini n qilm oqchi b o ‘ladi. Agar siz Gorgiyning asarlarini k o kechirsangiz, bu odam tashviq etgan “fusunkor” uslub faqatginajimjimadortashqi bezaklardan, balandparvoz ibo boshqa narsa emasligiga aslo shubhangiz qolmaydi. notiqning bizga qadar yetib kelgan asarlarida tantana majoziy ifodalar haddan tashqari ko‘p uchraydi. Yozuv jumlalarni ham bo‘g‘in- bo‘g‘inlarga bo‘lib, ularning har birini bir xil uzunlikda to ‘qiydi va har qaysi jumlaning oxirini b biriga o‘xshash qofiyadoshroq so‘zlar bilan tugatadi. Qadimg Gorgiyning usulini “jimjimador uslub” yoki muallifning nisbat berib “Gorgiy uslubi” deb ataganlar”. Gorgiyning bu uslubi zamondoshlariga yoqib qolgan va ularda kuchli ta ’sir uyg'otgan. Shuning uchun ham uning ijod yillar notiqlik prozasining asosiy namunasi sifatida mash Ellinizm davrining olim lari A finada yashab ijod etgan notiqlardan o‘nta notiqni mashhur va ulug'laridan deb, ilmini o‘rganishda ularning asarlaridan foydalanishni afzal bilganlar. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Antifont, Andokid, Lisiy, I Isey, Likurg, Demosfen, Esxin, Giperd va Dinarxlaming bizgacha yetib kelgan. Lisiy (taxminan eramizdan awalgi 459—380 yillar) Afinada yashab ijod etgan m ashhur notiqlar orasida mo‘tabarlaridan sanalgan Sitsiliyalik Lisiydir. Uning otasi taklifi bilan Afinaga kelib, shu yerda yashab qoladi. U o‘ziga to ‘q xonadonlardan bo'lishiga qaramay, kelgindi sababli Afina fuqaroligini ololmaydi. Peloponnes urush yengiladi. Natijada demokratiyaning tarafdorlaridan sa Lisiyning akasi qatl etiladi, o ‘zi esa zo‘rg‘a qochib qo yilda demokratiya qayta tiklangach, Lisiy yana Afinaga logoraflik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Qadimgi yunonlaming fikriga ko‘ra, Lisiy butun ijodi davomida uch yuzga yaqin nutq yozgan. Shundan bizgacha sud nu iborat o‘ttiz to'rttasi saqlanib qolgan. 18 Lisiy logograflik kasbi davomida unga ishi tushib kelg kishilaming hojatini bitirishdan oldin, ularning dunyoqa psixologiyasi va tabiatini chuqur o'rganib, keyin ularga qo'llaridan va tillaridan yozganday qilib nutq yozib berad paytda Afina sudida ishtirok etuvchi kishilaming ko‘p qism qonunlaridagi murakkabliklarni chuqur tushunmaganla ko‘pchiligi tahsil ko'rmagan kishilar bo‘lgan. Shu sababli ular so‘zga chechan, so‘zamol odamlarning sud hay’atini aldab ke cho‘chishib, ilmoqdor va balandparvoz so‘zlarga gumo qarashgan. Bularga kimdir bu so‘zlami to'qishda yordam bergan b mumkin deb qarashgan. Ikkinchidan, logograflardan yor kelganlar orasida, turli tabaqa vakillari, turli kasb egalari b Shuning uchun ham Lisiy nutq yozib berishdan oldin yordam so‘rab kelgan buyurtmachini o‘rganadi. Shundan u odamga ijtimoiy kelib chiqishiga, jamiyatda tutgan shaxsiy xarakteri va tabiatiga moslab nutq yozib berg murojaat etayotgan kishi agar qishloqdan kelgan oddiy b bo‘Isa yoki shaharda yashasa ham o ‘rtacha dunyoqar bo'lsa, unday odam lar kitobiy so‘z va iboralarni, mura qonundagi kerakli boblarni isbot keltirib ishonarli nutq qiyin va buning iloji yo‘q. Agar nutqini shu yo'sinda u olsa, n u tq n in g soxtaligi bilin ib qolishi tabiiy hoi. L san’atkorligining asosiy siri shundaki, u nutq yozishga ekan, bir maqsadni ko'zlaydi, u ham bo‘lsa, sudda ga kishi haqida sud hay’atlari ko‘nglida ishonarli taassurotlar qoldirish, so'zlovchining har bir gap- so‘zlari, qalbidan chiqayotgan samimiy gaplar ekaniga ishontira olishidir. Lisiy byurtmachilari orasida olifta 0‘ziga bino qo‘ygan dimog‘dor shaxsni, tiyinni- tiyniga urib foyda ko‘ raman deb yurgan xasis olibsotarmi, xotini izmida y fikri bo‘lmagan laqma ermi yoki shallaqi ayolmi, maqta ayyormi yoxud sodda omi insonmi, kim bo'lishidan qa — Lisiy ularning har biri xarakter xususiyatiga, tabiatiga, jamiyatdagi mavqeiga mos keladigan o‘z nutqi bilan tinglovchilami ishontiradigan uslubni topadi. Shuning uchun ham Lis nutqlaming hammasida so‘zlovchining tabiatiga mos g Olgan bo‘ladi. Lisiy uslubiga xos husn va latofat ham nut todda, aniq va fikming lo'ndaligida ko‘rinadi. Lisiydagi bu mahorat 19 — ya’ni har kimni o ‘z tilida, o ‘z tabiatiga mos gapirt gapiruvchining qiyofasini to ‘la ko‘rsata olish, yunon tarixida o‘tgan logograflarning birontasida uchramaydigan hodisa. Bu Lisiyga ulardan birortasi ham teng kelmaydi. Ularning farqli tomoni shunda ediki, ular o'zlari yozib bergan n ko‘plab dalillar bilan to ‘ldirgani holda, shu dalillar aso joyiga qo'yib, da’voni isbot etishga, nutqlari shaklining bo‘lishiga ortiqcha e’tibomi qaratganligida, nutq so'zlov tabiatini hisobga olmaganligida. 0 ‘sha davr sud qoidalariga ko‘ra sudlanuvchilarning nutq qismdan tashkil topgan. Ular nutqlarining kirishi sud m urojaatdan boshlangan va shu orqali hay’atning iltif erishishga urinishgan. Nutqlarining asosiy qismida esa hodisalar tafsilotini aniq va ravshan hikoya qilishga, n nutqining yakunida aytgan gaplarining to ‘g‘riligiga, da ishontirishga uringan, o‘ziga raqib bo‘lgan tomonlaming dalillarini puchga chiqarib, o ‘zining haq ekanligiga m um kin qa ishontirishga bor kuchini sarflashgan. Lisiyga qadar va undan keyin o ‘tgan logograflar yozib nutqlarida bor kuchni nutqning kirish va xulosa qismi asosiy hikoya qilib beriluvchi bayonot qismiga ko‘proq qaratmaganlar. Lisiy esa ulardan farqli o‘laroq, butun fik va xotima qismiga sarflamasdan , notiqlik mahoratini ko‘rila ishning — ya’ni, voqea- hodisalarning tafsilotini sodda va aniq, ravshan hikoya qilishga qaratadi. Lisiy yozgan nutqinin qismidagi nafisligi kamdan- kam' logograflarga nasib etgan. Lisiy voqealar bayonini yozganida oddiy so‘zlar orqali qisqa hikoya qilish yo‘lidan borib, dalil va da’volami bayonotga singdirib yuboradi. N atijada bitilgan nutq qanchalik s bo‘lmasin, shu sodda nutq tagida yashirinib yotgan tabiiy samimiyat tinglovchilar qalbiga yetib boradi. Natijada hay k o ‘nglida ham gunohkorga nisbatan rahm dillik kayfi uyg‘otadi. Bu o‘rinda bir misolga fikrimizni qarataylik: ismi shaxsning Evfilet tomonidan o‘ldirilishi haqidagi sud bu holat yaqqol seziladi. Mazkur ish yuzasidan gunohk sudga tortilgan qotil Evfilet hay’at a’zolariga o'zining s turmushi haqida hikoya qilib beradi. U uylanganining paytlarida xotiniga ishonolm ay yuradi. Birinchi farzandi 20 tug'ilgandan so‘ng xotiniga ishonchi va mehri ortadi. X ko‘p tergamay qo'yadi. Shunday kezlarda Evfiletning o olamdan o‘tadi. Dafn marosimida Eratosfenning nigohi Evfiletning go'zal xotiniga tushib, unga yetishish uchun yo‘l izlayd maqsadiga erishish uchun Evfiletning uyida oqsochlik qizni qo‘lga oladi. Qizning ko‘magida Evfiletning xotini bilan topishadi. Evfilet esa xotinining xiyonatini sezmasdan yashayveradi. Shunday kunlaming birida notanish bir ayol uni XOtinining sirlaridan ogoh qiladi. Ayolning gaplariga qaraganda, Eratosfen bu ayolning ham bekasini yo‘ldan urgan va ketgan. Bu sovuq xabami eshitgan Evfilet uyidagi oqs qistovga olib so'rasaki, haqiqat bo‘lib chiqadi. Shundan so‘ng, Download 1.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|