Logistikada strategiya va rejalashtirish

3. Logistikada prognozlashning mohiyati, ahamiyati va uslublari
Logistik tizim tomonidan bajariladigan logistik funksiyalar hajmi (miqdori) moddiy oqimga bo‘lgan talab miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Moddiy oqim hajmining prognoz (istiqboldagi) qiymatlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri tovarlar bozori prognoziga bog‘liq. Moddiy oqim hajmini prognozlash uchun prognoz qilinayotgan davrda tovarlar bozorida qaysi tovarga qancha miqdorda talab bo‘lishini aniqlash kerak. Tovarlar nomenklaturasi va assortimenti bo‘yicha bozor talabi aniqlangandan so‘ng har bir tovar turi bo‘yicha, ushbu tovarni ishlab chiqarish va oxirgi iste’molchigacha yetkazib berish bo‘yicha bajariladigan logistik operatsiya va funksiyalar tarkibi va hajmi prognoz qilinadi. Demak, moddiy oqim hajmini prognozlash tovarlar bozori hajmi (talab)ni prognozlashdan boshlanadi.
Tovarlar bozori prognozini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi lozim:

1. 
   Bozor kon’yukturasiga ta’sir qiluvchi omillar;
   
2. 
   Prognozlashda bir necha usullar (vositalar)dan foydalanish, bunda ularning natijalari bir xil yoki yaqin bo‘lishini;
   
3. 
   Foydalanilgan uslublarning ilmiy asoslanganligi;
   
4. 
   Natija va xulosalarning aniq va ravon tilda hamda tushunarli bo‘lishligi.
   

Jahon mamlakatlari tajribasida prognozlashning yuzdan ortiq ilmiy uslublari ishlatiladi. Ular orasida eng ko‘p ishlatiladiganlari ekspertlar baholashlariga asoslangan usul, modellashtirish usuli, dinamik qatorlarni ekstropolyatsiya qilish usuli va dinamik qatorlarni interpolyatsiya qilish usullaridir. Prognozlash usulini tanlash, prognozlash maqsadiga, prognozlashning axborot ta’minotiga, prognoz natijalariga ta’sir qiluvchi omillar va boshqa shart-sharoitlarga bog‘liq.
Prognozlash amaliyotida axborotlar bilan ta’minlanganlik, uning usulini tanlashda bosh sabab bo‘ladi.
O‘tgan davrlar bo‘yicha statistik ma’lumotlarning mavj udligi va yetarliligi, bu ma’lumotlar iqtisodiyotning barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha va umumlashgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha doimiy ravishda hisobga olib borilishi prognozlashda dinamik qatorlarni ekstrapolyatsiya qilish usulidan foydalanishning imkoniyatlarini oshiradi. Shu sababli bu usulning turli modellari prognozlash amaliyotida keng qo‘llaniladi. Bu usulning eng oddiy shakli o‘rtacha o‘sish sur’ati modelidir. Lekin prognozlashda bu usulni qo‘llashda o‘rtacha xatolik ancha yuqori bo‘ladi. O‘rtacha xatolik quyidagi formula orqali aniqlanadi:
µ=±
n
δ² =∑(x_i − x_i )² ,
i=1
bunda: µ – o‘rtacha xatolik,
δ² – dispersiya yoki o‘rtacha kvadratik chetlanish, k – dinamik qatordagi hadlar soni, x_i – i-had qiymati,
x_i – hadlar yig‘indisining o‘rtachasi.
Prognozlashda ekstrapolyatsiya usulidan foydalanish samaradorligi dinamik qator juft hadlari (yillar va ko‘satkich qiymatlari) o‘rtasidagi bog‘liqlik formasi (qonuniyati)ni qay darajada aniq va to‘g‘ri topishga bog‘liq. Bunday bog‘liqlik quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
y = ax +b – chiziqli bog‘liqlik, a
y = – teskari proporsional bog‘liqlik, x
y = ax^b – darajali bog‘liqlik, y = ab^x – ko‘rsatkichli bog‘liqlik, y = a₀+a₁x+a₂x²+…+a_nxⁿ – ko‘p hadli bog‘liqlik. Bunda y – Prognozlanayotgan ko‘rsatkich (talab) qiymati. x – omillarning ko‘rsatkichdagi agregatlashgan qiymati.
a, b, a₁,a_n lar o‘zgarmas koeffitsiyentlar.
Tovarga bo‘lgan talabni prognozlashda tovarning bozordagi hayotiy davri bosqichlarini to‘g‘ri tahlil qilish va hisobga olish talab qilinadi.
Chunki bozordagi raqobat natijasida har qanday tovar ertami-kechmi baribir sifatliroq va zamonaviyrog‘i bilan almashtiriladi va bozordan siqib chiqariladi. Demak, har bir tovar o‘z umriga ega. Iste’mol tovarlarining hayot davrini o‘rganish va tahlil qilish quyidagicha xulosa qilishga asos bo‘ladi. Barcha tovarlar hayotiy davrida:

1. 
   – tovarni yaratish (innovatsiya),
   
2. 
   – ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va bozorga kiritish,
   
3. 
   – ommaviy ishlab chiqarish va o‘sish,
   
4. 
   – yetilish,
   
5. 
   – to‘yinish,
   
6. 
   – tushkunlik bosqichlaridan o‘tadi.
   

Tovarning hayotiy davri bosqichlari 5-rasmda keltirilgan.
5-rasmdagi egri chiziq talab egri chizig‘i deyiladi. Bu egri chiziq vaqtning o‘zgarishi bilan tovarga bo‘lgan talabning o‘zgarishi orasidagi funksional bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi grafikdir.

5-rasm. Tovarning hayot davri bosqichlari
Bu bog‘liqlikning matematik ko‘rinishini amerikalik marketolog Ferxyuld aniqlagan. U quyidagi formula ko‘rinishida:
y= Aa bx+ +c
1 10+
bunda: y – funsiya (talab) qiymati; x – argument qiymati, yillar; s – quyi assimptota qiymati;
A – Yuqori va quyi assimptotalar orasidagi masofa; a, v – tenglamaning topilishi kerak bo‘lgan parametrlari.
Yuqoridagi tenglamani quyidagicha soddalashtiramiz;
1+10^Aa bx+ = -y c,1+10a bx+ = _y-^A _c ,10a bx+ = _y-^A _c -1_.
Ushbu tenglikning ikkala tomonini logarifmlaymiz.
a+bx = ^lgçççèæ _y-^A _c -1÷÷÷ø÷ö, _y-^A _c - =1 z belgilashni kiritamiz.
lg z = +a bx
Chiziqli tenglamadagi a va b parametrlar quyidagi normal tenglamalar sistemasini yechish orqali topiladi:
ìïïíïïîååxlg zlg z==aå åna+x+båb x x2
Ushbu sistemani yechish uchun eng kichik kvadratlar usulidan foydalanamiz va quyidagi korrelyatsion jadvalni to‘ldiramiz.