Nusratillayev Javohir Oraliq nazorat 14-variant Savollar Sanoat ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari

Nusratillayev Javohir

Oraliq nazorat 14-variant

Savollar

1.Sanoat ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognozlashning mohiyati , ahamiyati va vazifalari

2.Kadrlar , ularning tarkibi va strukturasi

3.Sanoatda qiymat va tannarx nazariyasi ,ishlab chiqarish sarflarini kamaytirishning ilmiy asoslari

Javoblar :

1. Sanoat ishlab chiqarish tizimiga sanoat ishlab chiqarishini tashkil etuvchi barcha ob’ektlar, sub’ektlar, jarayonlar va ular o’rtasidagi munosabatlar kiradi. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarish tizimlari buxgalteriya hisobi, uning ishini nazorat qilish va tahlil qilishni Umumjahon buxgalteriya tizimining dasturiy ta’minoti doirasida tashkil etishni ta’minlaydi, bu sanoat ishlab chiqarish tizimini avtomatlashtiradi va uning boshqaruvini yuqori sifat darajasiga olib chiqadi. Sanoat ishlab chiqarishni boshqarish tizimi uch xil ma’lumot qismidan iborat qulay navigatsiya va tushunarli menyuga ega, ular orasida yuqorida aytib o’tilgan funktsiyalar taqsimlanadi, ular odatda boshqaruvning o’zi tomonidan boshqariladi. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarish tizimining sodda interfeysi foydalanuvchilarning ish kunlarini ranglash uchun 50 dan ortiq dizayn variantlariga ega, ko’p foydalanuvchilardir, bu esa xodimlarga tizimda bir vaqtning o’zida cheklovlarsiz va ma’lumotlarni saqlash ziddiyatisiz ishlashga imkon beradi. Menyu havolalar, modullar, hisobotlar bloklaridan tashkil topgan bo’lib, ular ichki tuzilishi bir xil, sarlavhalar nomlari bilan bir-birining ustiga chiqadigan va bir-birini mantiqiy to’ldiruvchi turli xil vazifalarni bajaradi. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarish tizimi ushbu blokda joylashgan korxona haqidagi tizim ma’lumotlariga ko’ra, jarayonlar va buxgalteriya protseduralarini soddalashtirish uchun Adabiyotlar bo’limidan foydalanadi. Bular korxona aktivlari, uning tuzilishi va boshqaruv tizimi to’g’risidagi ma’lumotlar, ularning asosida ishlab chiqarish munosabatlari reglamentlari va ularni boshqarish ierarxiyasi belgilanadi. Ushbu bo’limda nafaqat sanoat ishlab chiqarish tizimini boshqarish funktsiyasini sozlash, balki boshqaruv tizimiga avtomatik ravishda hisob-kitoblarni amalga oshirish imkonini beradigan ishlab chiqarish operatsiyalarini hisoblash ham amalga oshiriladi – har qanday sanoat buyurtmasi narxini hisoblash, tannarx narxini hisoblash, xodimlarga parcha-parcha ish haqini hisoblash, iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash va boshqalar.

Modullar blokida sanoat ishlab chiqarishni boshqarish tizimi operatsion faoliyatni olib boradi, bu erda barcha mavjud operatsiyalar – ishlab chiqarish, iqtisodiy, moliyaviy va boshqalar to’g’risida ma’lumotlarni joylashtiradi. Mavjud ma’lumotlarning qulay tuzilishi foydalanuvchilarga ichki yorliqlarda osongina harakat qilish imkoniyatini beradi va ish ko’rsatkichlarini zudlik bilan joylashtiradi. To’g’ri hujjatlar. Shunga qaramay, shuni ta’kidlash kerakki, sanoat ishlab chiqarishini boshqarish tizimidagi har bir foydalanuvchi uchun hujjatlar shaxsiy, ya’ni u faqat u o’zi ishlaydi va yopiq, ya’ni boshqa xodimlar uchun kirish mumkin emas, rahbariyat bundan mustasno. Tizimda boshqaruvga so’nggi tashrifidan beri paydo bo’lgan yangi va qayta ko’rib chiqilgan eski ma’lumotlarni ko’rsatuvchi auditorlikfunktsiyasidan foydalangan holda foydalanuvchi ma’lumotlari. Hisobotlar bo’limida sanoat ishlab chiqarishni boshqarish tizimi Modullar bo’limidagi mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish bo’yicha hisobotlarni to’playdi, olingan ko’rsatkichlarni baholaydi va ularning qiymatiga ta’sir qiladigan parametrlarni – ozmi-ko’pmi, ijobiy yoki salbiy ko’rsatib beradi. Ushbu imkoniyat – ishlab chiqarishni muntazam ravishda tahlil qilish – qo’shimcha resurslarni jalb qilish o’sishi sababli korxonaga ishlab chiqarishni rejalashtirishda ko’zda tutilmagan va maqsadga muvofiq bo’lmagan aniqlangan xarajatlarni chiqarib tashlash orqali samaradorligini oshirishga imkon beradi. Tahlil paytida topilgan.

Sanoat ishlab chiqarish tizimidan foydalanuvchilarning vazifalariga faqat ma’lumotlarni kiritish kiradi – birlamchi va ishchi oqim, asosiy talab aniq va o’z vaqtida kiritilishi kerak, chunki ishchi ma’lumotlarni yig’ish va qayta ishlash doimiy ravishda real holatini ko’rsatish uchun doimiy ravishda amalga oshiriladi. Har qanday vaqtda ishlab chiqarish. Ma’lumotlarni tez kiritish uchun ishlab chiqilgan ishchi shakllar sanoat ishlab chiqarish tizimida maxsus formatga ega – ma’lumotlarni kiritish tartibini tezlashtirish va ular o’rtasida o’zaro bog’liqlikni o’rnatish, bu esa o’zlarining noto’g’ri ma’lumotlarini aniqlash va buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining samaradorligi uchun kafolatlangan to’liq hajmini ta’minlash vazifasini bajaradi. Buxgalteriya hisobi. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, korxona xodimlari shaxsiy hujjatlaridan foydalanadilar. Ma’lumotlarni shaxsiylashtirish, foydalanuvchini sanoat tizimidagi ish joyini belgilaydigan va faqat ishlab chiqarish vazifalarini bajarishi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni ochadigan shaxsiy login va parol bo’yicha amalga oshiriladi. Bu shuni anglatadiki, xizmat ma’lumotlari tizim foydalanuvchilari uchun to’liq yopiq va ular kiritgan ma’lumotlar sanoat tizimiga qo’shilgan paytdan boshlab barcha keyingi tuzatishlar bilan ularning nomi ostida saqlanadi. Bu noto’g’ri ma’lumot mualliflarini topishda qulaydir, chunki xodimlar yolg’on ko’rsatma berish uchun shaxsan javobgardir. Hatto tajribali va kompyuter bilan ishlash qobiliyatiga ega bo’lmagan sanoat saytlarining ishchilari ham sanoat ishlab chiqarishini boshqarish tizimidan foydalanuvchilar sifatida jalb qilinishi mumkin – ular bu ishni engishadi.

2. Kadrlar (xodimlar) - bu muayyan kasbm egallash bo’yicha Tayyorgarlikni o ‘tgan, amaliy tajriba va mehnat ko‘nikmasiga Ega, ishlab chiqarish sohasida ish bilan band bo ‘lgan kishilardir.Kadrlarga bo ‘lgan talabni aniqlash, ularni tayyorlash va Qayta tayyorlash, ulardan oqilona foydalanish, kadrlarning Mehnati b o ‘yicha rejalashtirish va hisobga olish va boshqa Yo ‘nalishlar Bilan Mujassamlashtirish Uchun Xodimlarni Guruhlarga ajratish, ya’ni tasniflash zarur.Ishlab chiqarish, xo ‘jalik faoliyatida qatnashishiga qarab Sanoat tarm og‘ida band bo‘lgan barcha kadrlar ikki guruhga B o ‘linadi:

- sanoat ishlab chiqarishi xodimlari;

- nosanoat ishlab chiqarishi xodimlari;

Mahsulot ishlab chiqarish doirasida band b o ‘lgan xodim- Laming barchasi sanoat ishlab chiqarishi xodimlari guruhiga Kiradi. Sanoat ishlab chiqarishi xodimlari, o‘z navbatida, Bajaracligan funksiyasining tavsifiga qarab quyidagi kategori- Yalarga bo ‘linadi:

l.Ishchi xodimlar;

2.Muhandis-texnik xodimlar;

3.Xizmatchilar;

4 .Ish bajaruvchi kichik xodimlar;

5.Qorovullar va o ‘t o‘chiruvchiiar, ya’ni korxonani

Qo‘nqlaydigan va yong‘indan muhofaza qiluvchi xodimlar.

Sanoat ishlab chiqarishi xodimlarning eng muhim va juda K o ‘p qismi ishchilar b o ‘lib, ular mahsulot ishlab chiqarish (ish Bajarish, xizmat k o ‘rsatish)da bevosita qatnashadilar, jihozlamiTa ’miilaydilar, mehnat buyumlari va tayyor mahsulotni bir Yerdan ikkinchi joyga tashiydilar va nihoyat ta ’mirlash-qurish Ishlarini bajaradilar. Ishchilardan keyingi o ‘rinda muhandis-texnik xodimlar Turadi va ular rahbar xodimlar hisoblanadi. Ularga direktorlar, Boshqaravchilar, ularning muovinlari, bosh mutaxassislar, Xizmat k o ‘rsatish bo‘limlarining rahbarlari kiradi.Xizmatchilar kategoriyasiga hujjatlami tayyorlovchi, ulami Rasmiylashtimvchi, hisob va nazorat ishlarini bajaruvchi, Xo ‘jalikXizmatini Bajaruvchi (agentlar, Kassirlar, Ish Yurituvchilar, kotibalar, statistlar va boshqa)lar kiradi.Tarmoq va korxona faoliyatini rejalashtirish va tahlil Etishda, ayniqsa, mehnat unumdorligini hisoblash, o ‘rtacha ish Haqini, kadrlar qo‘nimsizligini aniqlash uchun xodimlarning O ‘rtacha soni k o ‘rsatkichiko ‘p ishlatiladi. Kadrlar salohiyatini miqdoriy baholash bilan birgalikda Ulami sifat jihatdan ham tavsiflash kerak b o ‘ladi. Bu jihatlar Xodimlarning professional va malakaviy fazilatlari bilan belgilaNadi. Bu borada, birinchi o ‘rinda «mutaxassislik», «ixtisoslik»,

«malaka» degan tushunchalar yuzaga keladi. Mutaxassislik - bu, m a’lum bir yoki bir necha turdagi Ishlarni amalga oshirish uchun insonga zam r bo ‘lgan bilimlar va Malakalar yig‘indisi. Masalan, iqtisodchi, marketolog, vositachi, Moliyachi, buxgaiter yoki texnika sohasida - muhandis, Mexanik, energetik va h.k.lar Ixtisos - insonning hosil qilgan bilimlar va amaliy K o ‘nikmalari majmui. Ixtisos kishiga hayotning moddiy va m a’ Naviy sohasida muayyan ishni bajarish imkoniyatini beradi. Malaka - muayyan mutaxassislik va ixtisoslik bo‘yicha Murakkab ishni bajarish uchun zam r b o ‘lgan bilim va ilm hamda Mehnat K o ‘nikmasining Darajasidir. Kadrlaming Malaka Darajasini baholash uchun o ‘rtachakoeffisiyent va o ‘rtacha tarif Koeffisiyentirazryadi belgilanadi. Yangidan-yangi ishlab chiqarish sohalari vujudga kelishi, Fan va texnikaning rivoji, ish, shu jumladan, bir texnologik Jarayonning boshqa jarayonga almashinishi bilan boshqaruv, Rejalashtirish, Tashkil Etish, Takomillashuvi Bilan Yangi Mutaxassisliklar kasb va ixtisoslar yuzaga keladi, eskirganlari Barham topadi. Kadrlar ilmini o’rganish nazarivasida «Kadrlar tuzilmasi» Degan tushuncha mavjud. Masalan, korxona xodiralan umumiy Sonini 100 %i ‘ deb olsak, ishchilar 75 foizni, muhandis-texnik Xodimlar 12 foizni, xizmatchilar 8 foizni, boshqa xodimlar esa 5 Foizni tashkil etishi mumkin. Bu misoldan ko ‘rinib turibdiki, Xodimlar kategoriyalari, Y a’ni Ularning tarkibiy qismlari O ‘rtasidagi nisbat ularning tuzilmasini, ya’ni strukturasini Ifodalaydi. Kadrlar tarkibi va strukturasi faqat korxonalarda emas, balki Tarmoqlarda Ham Bir-biridan Farq Qilishi Mumkin. Bu Tarmoqning Murakkabliligiga, Korxona (firma)ning Katta- Kichikligiga, texnikaviy va texnologik jihatdan qurollanganligiga, ishchi-xizmatchilarning bilimi va ilm darajasiga, Mehnat k o ‘nikmasiga, Sohaning hamkorlik munosabatlari Rivojlanganligiga va boshqa qator xususiyatlarga bog‘liq.

3. Iqtisodiyot nazariyasida qiymat va tannarx masalasi alohida Ahamiyat kasb etadi. Jumladan, qiymat tushunchasi borasida bir Qator munozarali fikrlar mavjud. Ayrim iqtisodchi olimlar tovarning qiymatini uning natijaliligi bilan bo g ‘lasalar, ayrimlari Tovar qiymati - tovar ishlab chiqaruvchilaming tovarda gavdalangan va unda moddiylashgan ijtimoiy mehnati, deb hisoblaydilar. Boshqalari esa, tovarnmg qiymatini ushbu tovarga Bo’lgan talab va taklif, y a’ni tovarning noyobligi belgilaydi, Deyiladi. Umuman olganda, tovarning qiymati uning boshqa tovarga ayirboshlana olish darajasini aniqlash uchun zarurdir. Narx (baho) va qiymat tushunchalari orasida deyarli farq yo‘q. Faqatgina narx (baho) - bu, tovar qiymatining puldagi ifodasidir xolos. Iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi kategoriyasidan ham keng foydalaniladi. Qiymat va ishlab chiqarish tannarxi o ‘rtasidagi tafovut ishlab chiqarish subyektining daromadi yoki foydasi hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi - mahsulotni ishlab chiqarish, y a’ni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog‘lik bo’lgan xarajatlaming puldagi ifodasidir. Sanoat oldida turgan asosiy vazifalardan biri mahsulot ishlab chiqarish tannarx ini pasaytirishdir. Bu vazifaning bajarilishi natijasida ishlab chiqarishni rivojlantirishga va aholining turmush darajasini oshirishga imkoniyat yaratiladi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslardan bekamu-ko‘st foydalanish bu ko‘rsatkichlarning rolmi oshirishni taqozo etadi. Shu sababli «tannarx» atamasining mohiyati, ahamiyati, mazmuni va shakllarini yaxshi bilish hamda uni pasaytirish masalasiga katta e’tibor berish kerak.

Biron-bir mahsulot ishlab chiqarish uchun m a’lum miqdorda xom ashyo va materiallar, mehnat va ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan boshqa yuklama xarajatlar sarflanadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo ‘lganxarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ko‘rsatkichi ishlab chiqarishni rivojlantirishda va uni tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi.Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, y a’ni foydani ko‘paytirishning, mavjud resurslar bilan ishlab chiqarish hajmini o’stirishning muhim omili hisoblanadi. mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ko‘rsatkichi ishlab chiqarish sifat ko‘rsatkichlari orasida alohida o‘rin tutadi. Ishlab chiqarishni va mehriatni tashkil etish, texnika va materiallardan foydalanish, moddiy-texnika ta ’minotini takomilashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash borasidagi hamma o ‘zgarishlar xarajatlar darajasida aks etadi. Shu sababli ham biz mahsulot tannarxi ishlab chiqarish samaradorligining sifat ko‘rsatkichlari tizimida muhim o ‘rin egallaydi, deya olamiz.

Binobarin, shuning uchun ham mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra guruhlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni guruhlash mahsulot ishlab chiqarish tannarxini aniqlash va uni hosil qiluvchi xarajatlarni turkumlash mamlakatimizda 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54- sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarming tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to ‘g ‘risidagi nizom»ga muvofiq amalga oshiriladi.Mahsulot (ishlar, xizmatjlam ing ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko ‘ra, quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi:

• 
  Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarilib tashlangan holda);
  
• 
  Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari;
  
• 
  Ishlab chiqarishga tegishii bo’lgan ijtimoiy sugirtaga ajratmalar;
  
• 
  Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega b o’lgan boshqa xarajatlar.
  

Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlar ularga quyidagilar tegishli bo’ladi:

Ishlab chiqariladigan mahsulot asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlami bajarishda, xizmatlar ko ‘rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar. Normal texnologiya jarayonini ta ’minlash va mahsulotlarni o ‘rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish), ishlab chiqarish jarayonida foydalaniiadigan. xarid qilinadigan materiallar, shuningdek, asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, instrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa arzonbaho ashyolarning eskirishi. Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo ‘jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo ‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar.

Tashqi yuridik va jism oniy shaxslar, shuningdek,

xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy b o ‘linmaIari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot tayyorlash bo‘yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xom ashyo va materiallarga ishlov berish, iste’mol qilinayotgan ashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun sinovlar o‘tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli bo‘ladi.Xo‘jalik yurituvchi subyekt ichida tashqi yuridikshaxslaming transport xizmatlari (xom ashyo, materiallar, detallar, instrumentlar, inventarlar, yuklarning boshqa turlarini bazis (markaziy) ombordan sexga keltirish va tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega b o ‘lgan xizmatlarga tegishli bo ‘ladi. Tabiiy xom ashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar

tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to ‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to ‘lash, sanoat korxonalari tomonidan suv x o ‘jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va undan ortiqcha olinadigan suv uchun haq to lash . Sanoatning xom ashyo tarmoqlari uchun yog‘och-taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof- muhitni tiklash xarajatlari.Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, x o ‘jalik yurituvchi subyektlarning transport tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko ‘rsatish b o ‘yicha transport ishlari.

Xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish hamda xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (x o‘jalik yurituvchi subyektning o ‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr encrgiyasi va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek, xarid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatiya qilish va o‘zatish xarajatlari xarajatlaming tegishli elementlariga kiritiladi). Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha y o ‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlabchiqarish xarajatlarinmg tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to ‘lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi. Moddiy xarajatlar va boshqalar). Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchdardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o‘rash ,joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanishi, ishlatilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo‘yicha chiqarib tashlanadi.

«Moddiy xarajatlar» eiementi bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, jumladan, barter bitishuvlarida, qo‘shimcha narx (ustama)dan, ta ’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to’lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, xususan, brokeriik xizmatlaridan, bojlar sa yig’imlardan. Transportda tashishga haq to ‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib shakllanadi.