Lotin tili hind-yevropa tiliga mansubdir


Turlanish turlari . I, II, III turlanishlar


Download 264 Kb.
bet11/11
Sana05.01.2022
Hajmi264 Kb.
#219704
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
lotin t-ma'ruza

Turlanish turlari . I, II, III turlanishlar.
Otlarning shaxs va sonda kelishik qo’shimchalarini olib o’zgarishiga turlanish deyiladi.

Lotin tilda otlarning 5 xil turlanishi bor.




Turlanish turlari

Oxirgi tovush

Gen.sing.dagi qo’chimcha

I-Turlanish

-ā-

-ae

II-Turlanish

-ŏ-



III –undosh turlanish

-undosh-

-ĭs

III- unli turlanish

-ĭ-

IV-Turlanish

-ŭ-

-ŭs

V-Turlanish

-ē-

-ēi

Bu jadvaldan mavjud 5ta turlanishda otlarning Gen.sing qo’shimchalarini va otlar asosining oxirgi qo’shimchalarini ko’rish mumkin.

Birinchi 3ta turlanishga ham otlar, ham sifatlar tegishlidir. IV va V turlanishga esa faqat otlar tegishlidir.

I Turlanish

I-Turlanishga bosh kelishikda birlikda –ā- bilan tugagan otlar,


Genetīvus- Qaratqich kelishigida birlikda kelgan –ae[e]digrafi bilan tugagan otlar kiradi.Qoidaga ko’ra bular jens.roddagi otlardir.Ma’no jihatdan mujsk. Rodga tegishli bo’lgan otlar bundan mustasnodir.Masalan:poēta-poet,nauta-moryak.

Stella,ae f yulduz (o’zak stellā)




Kelishiklar

Singulāris

Plurālis

Nom., Voc.

Gen.

Dat.


Acc.

Abl.


Stellă

Stellae

Stellae

Stellam

Stellā


stellae

stellārum

stellīs

stellās

stellīs



Ko’rinib turibdiki, so’z oxiridagi unli-ā deyarli hamma kelishiklarda ko’plik va birlikda saqlangan.


II Turlanish

II-Turlanishga mujsk rod bosh kelishik birlikda –ŭs,-er (-ǐr bilan tugagan bitta so’z)va sred.rodda-ǔm bilan tugagan otlar

kiradi.Gen.sing.da ikkala rod ham –ī qo’shimchasini oladi.

Masalan: lupŭs, lupī –bo‘ri.





Kelishiklar



Mujskoy rod


Sredniy

rod

lupŭs

bo‘ri:

o‘zak:


lupō-

puer


bola:

o‘zak:


puĕrō-

ager


dala:

o‘zak:


agrō-

vir


erkak:

o‘zak:


virō-

verbum


so‘z:

o‘zak:


verbō-



Nom.


Gen.

Dat.


Acc.

Abl. Voc.




Lupŭs

lupī

lupō

lupum

lupō

lupĕ

puer


puĕrī

puĕrō

puĕrum

puĕrō

puĕr

ager


agrī

agrō

agrum

agrō

ager

vir


virī

virō

virum

virō

vir

verbum

verbī

verbō

verbum

verbō

verbum




Nom. Voc.

Gen.

Dat.


Acc.

Abl.


Lupī

lupōrum

lupīs

lupōs

lupīs


puĕrī

puĕrōrum

puĕrīs

puĕrōs

puĕrīs



agrī

agrōrum

agrīs

agrōs

agrīs



virī

virōrum

virīs

virōs

virīs



verbă

verbōrum

verbīs

verbă

verbīs





III Turlanish

Otlarning uchinchi turlanishiga oxirgi qo’shimchasi Genetivus singularisda –ǐs bilan tugaydigan uchala roddagi otlar taaluqlidir.

Otlarning uchinchi turlanishi ikkiga bo‘linadi: unli va undosh turlanish. Shuningdek, uchinchi turlanishning o‘ziga xos otlar guruhi bo‘lib, guruh uchinchi aralash turlanish deyiladi. Bu guruhga o‘zagi ǐ bo‘lgan otlar tegishlidir.

III undosh turlanish

Uchinchi undosh turlanish gen. sing. Da nom. Sing. Dan bir bo‘g‘in ko‘p bo‘lgan uchala roddagi so‘zlar kiradi. Bunday so‘zlar to‘g‘ri tuzilmagan so‘zlar deyiladi. Uchinchi undosh turlanishdagi otlarning o‘zagi undosh tovush bilan tugaydi.

Uchinchi undosh turlanishdagi otlarning o‘zagi istalgan undosh tovush bilan tugashi mumkinligini xisobga olgan holda nom. Sing. Formasini yasashda qator fonetik o‘zgarishlarni ko‘rish mumkin. Otlarning birlikdagi bosh kelishik formasi boshqa hollardan tubdan farq qilishi bilan ajralib turadi. Uchinchi turlanishdagi otlar –or,-os,-as,-us,-es,-x,-o,-io,-en bilan tugashi mumkin.

Sredniy roddagi otlar o‘zagining qanday tovush bilan tugashidan qat’iy nazar nom. Sing. Da qo‘shimcha olmaydi


III undosh turlanishdagi otlarning turlanishidan namuna


Son

Kelishik

orātor (м)

o’zagi:


orātor- notiq

aetās (f)

o’zagi


aetāt-asr


Nomen (n)

o’zagi


nomen-ism


Singularis

Nominativus,Voc.

Orātor

aetās

nomen

Genetivus

oratōr – ǐs

aetat – ǐs

nomen – ǐs













Dativus

oratōr – ī

aetāt – ī

nomen – ī

Accusativus

oratōr –em

aetāt –em

nomen

Ablativus

oratōr – ĕ

aetāt – ĕ

nomen – ĕ

Pluralis

Nominativus,Voc.

Oratōr –ēs

aetāt – ēs

nomen – ă

Genetivus

oratōr –um

aetāt –um

nomen – um

Dativus

oratōr- ĭbŭs

aetāt –ĭbŭs

nomen –ĭbŭs

Accusativus

oratōr -ēs

aetāt – ēs

nomen – ă

Ablativus

oratōr- ĭbŭs

aetāt –ĭbŭs

nomen –ĭbŭs


III unli turlanish

( o‘zagi -ĭ )

III unli turlanishga nom-vus singularisda -e, -al, -ar bilan tugagan sredniy roddagi otlar mansubdir. Bundan ko‘rinib turibdiki, nom. s. har doimgidek sredniy rodda qo‘shimcha olmaydi, o‘zagining oxirgi unlisi fonetik o‘zgarish natijasida nom. s. da tushib qoladi yoki ga aylanadi. Masalan:

o‘zagi marĭ-, nom. sing. marĕ dengiz, ĭ >ĕ

o‘zagi animālĭ-, „ „ anĭmal hayvon, ĭ tushib qoladi.

o‘zagi exemplārĭ-, „ „ exemplar namuna, ĭ tushib qoladi.

Son


Kelishik




mare n

o‘zagi:

marĭ-


anĭmal n

o’zagi:

animālĭ-


exemplar n

o’zagi:

exemplārĭ-

Sing.



Nom., Voc., Acc.

Gen.


Dat., Abl.

marĕ

marĭs

marĭ


anĭmalĭ

animālĭs

animālĭ


exemplar

exemplārĭs

exemplārĭ

Plur.



Nom., Voc., Acc.

Gen.


Dat., Abl.

mar

marium

marĭbus


animal

animalium

animalĭbus


exemplar

exemplarium

exemplarĭbus



Otlarning IV turlanishi

Otlarning 4-turlanishiga mujskoy roddagi, nom. Sing da -ŭs

qo'shimchasi bilan tugaydigan otlar, srеdniy rodda esa qo'shimchasi bilan tugaydigan otlar kiradi.

Gen.singda ikkala roddagi otlarning -ūs qo'shimchasi bilan tugaydigan otlarning qo'shimchalari bir xil bo’ladi. Masalan:

fructŭs, -ūs -meva.

cornū, –ūs -shox.



4-turlanishdagi otlarning namunaviy turlanish jadvali


t-r

Kelishiklar

Singularis

Pluralis

1

Nominativus

fructŭs

cornū

fructūs

corn

2

Genetivus

fructūs

cornūs

fructuum

cornuum

3

Dativus

fruct

cornū

fructibŭs

cornĭbŭs

4

Accusativus

fructum

cornū

fructūs

corn

5

Ablativus

fructū

cornū

fructibŭs

cornĭbŭs

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, u unli o’zak, barcha kelishiklarda saqlanib qoladi, faqat pluralisda (ko’plikda) dat. -ablda, ya’ni qo’shimchalari o’zgaradi.

4-turlanishida ba’zi so’zlarda –ŭ qo’shimchasi ko’plikda dativus va ablativusda saqlanib qolgan.

Masalan: artŭbus-artus so’zidan olingan-a’zo.



lacŭbus-lacus so’zidan olingan-ko’l.

Nominativus va accusativus sredniy rodda umumiy qoidaga asosan mos keladi, lekin ko’plikda odatdagi qo’shimchani ni oladi.

Shuningdek, ko’plikda nominativus va accusativus ham bir xil formada keladi.
Otlarning V turlanishi

Otlarning 5-turlanishiga jenskiy roddagi, nom. sing da –ēs gen.singilarusda –ēi ko'shimchasi bilan tugaydigan otlar taaluqlidir.

5-turlanishdagi otlar unchalik ko’pchlikni tashkil qilmaydi. Shunday bo’lsada ulardan bur nechasi juda xam ko’p qo’llaniladi.

Masalan: rēs, rĕī –o’zagi -narsa, ish, vaziyat, holat.



Diēs, diēī - o’zagi diē-kun. Odatda bu so’z mujskoy rodda, ammo jenskiy rodda belgilangan kun, muddat ma’nosini bildiradi.

Res va dies otlari ikkala chisloda ham to’liq turlanadi.
V turlanishdagi otlarning

namunaviy turlanish jadvali

t-r

Kelishiklar

Singulāris

Plurālis

1

Nominativus

rēs

fidēs

rēs

diēs

2

Genetivus

rĕi

fidĕi

rērum

diērum

3

Dativus

rĕi

fidĕi

rēbŭs

diēbŭs

4

Accusatuvus

rem

fidem

rēs

diēs

5

Ablativus



fidē

rēbuŭs

diēbŭs


Hozirgi zamon aniq sifatdoshi.

Ham fe’llik,ham sifatlik xususiyatlariga ega bo’lgan ayrim fe’l shakllari sifatdosh deb ataladi. Hozirgi zamon aniq sifatdoshini hosil qilish uchun I va II tuslanishdagi fe’llarning negiziga –ns, III va IV tuslanishdagi fe’llarning negiziga –ens qo’shimchasini qo’shish kifoya. Masalan:

I sanare – davolamoq, sanans – davolovchi

II miscere – aralashtirmoq, miscens – aralashtiruvchi

III dividere – bo’lmoq, dividens – bo’luvchi

IV audire – eshitmoq, audiens - eshituvchi



Lotin tilida sifatlar.

Predmetning belgisini bildirib qanday? qanaqa? savollariga javob bo‘lib kelgan so‘zlarga sifat deyiladi. Lotin tilida sifatlar otlar kabi rodlarda, sonlarda va kelishiklarda turlanadi. Sifatlarning o‘z kelishik qo‘shimchalari bo‘lmaganligi sababli ular I, II va III guruhdagi otlarning kelishik qo‘shimchalari orqali turlanadi. Lotin tilida sifatlar ikki guruhga bo‘linadi.



  1. 1 va 2-turlanishli sifatlar.

  2. 3-turlanishli sifatlar.

Birinchi guruhdagi sifatlarning qo’chimchalari shu turlanishdagi otlarning qo’chimchalari kabi bo’ladi.

Birinchi turlanishga jenskiy roddagi o’zagi –ā bilan tugaydigan sifatlar, ikkinchi turlanishga esa mujskoy va sredniy roddagi o’zagi bilan tugaydigan sifatlar taaluqlidir.

Sifatlarning nominativus singularisi xuddi otlar kabi hosil bo’ladi. Sifatlar jenskiy rodda –a bilan, mujskoy rodda –ŭs yoki er bilan, sredniy rodda –um bilan tugaydi. Lotin tili lug’atlarida har bir roddagi sifatning jenskiy, mujskoy, sredniy roddagi qo’chimchalari ko’rsatib boriladi.

Masalan: bonus, a, um- yaxshi.



liber, ĕra, ĕrum-ozod.

niger, gra, grum-qora.

Jenskiy roddagi bu sifatlarning (bona, libĕră, nigră)sredniy roddagi formasi quyidagicha:

Bonum. Libĕrum. Nigrum.
I-II turlanishli sifatlarning namunaviy turlanish jadvali

magnus , magna, magnum- katta

O’zagi: magnŏ-, magnā-, magnŏ



Kelishiklar



Singularis


Pluralis




m

f

n

m

f

n




1

Nominativus

magnūs

magnă

magnum

magnī

magnae

magnă




2

Genetivus

magnī

magnae

magnī

magnōrum

magnārum

magnōrum




3

Dativus

magnō

magnae

mangō

magnīs

magnīs

magnīs




4

Accusatuvus

magnum

magnam

magnum

magnōs

magnās

magnă




5

Ablativus

magnō

magnā

magnō

magnīs

magnīs

magnīs




6

Vocativus

magnĕ

magnă

magnum

magnī

magnae

magnă



Sifatlar ot bilan moslashganda o’zining tipiga ko’ra boshqa turlanishga taaluqli bo’lishi mumkin. Moslashayotgan ot I turlanishda m.rodda bo’lsa, (poēta-poet) aniqlovchi sifat vazifasida II turlanichga tegishli bo’ladi.

Masalan: poēta Romānus,nauta bonus.Rus tilida:старый дедушка,грозный воевода kabi.
Sifat olmoshi.

I-II turlanishli sifatlarga sifat olmoshilari guruhi ham taaluqlidir.Chunki ular ma’no jixatidan olmoshlarga yaqin va ko’rsatish olmoshlari kabi turlanadi. Genetivus singularisda barcha rodlarda –īus qo’shimchasi bilan keladi.



Sifat darajalari.

Lotin tilida sifat darajalari xuddi o‘zbek tilidagidek oddiy, qiyosiy va orttirma darajalariga bo’linadi :



  1. Gradus positīvus – Oddiy daraja

2. Gradus comparatīvus – Qiyosiy daraja

3. Gradus superlatīvus – Orttirma daraja



Qiyosiy daraja

Masculinum va Femininum rodga tegishli sifatlarning qiyosiy darajasini hosil qilish uchun negiziga –ior, Neutrum rodga esa –ius qo‘shimchasini qo‘shish lozim. Masalan:



Gradus positivus Gradus comparativus

Nominativus

Gen. Sing.

Nominativus Singularis

Purus-
Subtilis-

Simplex-



Pur-i

Suptilis

Simplic-is


Purior-

Purius-

Subtilior-

Suptilius-

Simplicior-

Simplicius-


Qiyosiy darajadagi sifatlar uchinchi guruhda turlanuvchi otlar kabi turlanib, uchala roddagi sifatlar Gen. Sing. da ior+is qo‘shimchasiga ega bo‘ladi.

Qiyosiy darajali sifatlarning kelishiklarda turlanish namunasi :

Latior, ius – kengroq







Singularis

Pluralis

Casus

Masc. Fem. Neutr.

Masc. Fem. Neutr.

Nominativus

Genetivus

Accusativus

Ablativus



latior latius

latioris

latiorem latius

latiore



latiores latiora

latiorum

latiores latiora

latioribus



Qiyosiy darajali sifatlarning lug‘at shakli quyidagicha bo‘ladi :

longior, ius ― uzunroq

purior, ius ― tozaroq

subtilior, ius ― maydaroq

simplicior, ius ― oddiyroq



Orttirma daraja

  1. Sifatlarning orttirma hosil qilish uchun sifat negiziga -issim va –us, -a,

-um rod qo‘shimchalari qo‘shiladi :

pur-issimus, a, um ― juda ham (eng) toza

subtil-issimum, a, um ― juda ham (eng) mayda

simplic-issimus, a, um ― juda ham (eng) oddiy



  1. Masculinum rodga tegishli –er qo‘shimchali sifatlarning orttirma darajasini hosil qilish uchun Nom. Sing.ga –rimus, -rima, -rimum qo‘shimchalari qo‘shiladi :

Niger- rimus, a, um ― juda ham (eng) qora

Acer- rimus, a, um ― juda ham (eng) o’tkir

Orttirma darajadagi sifatlar I va II guruhda turlanuvchi otlar kabi kelishiklarda turlanadi. Orttirma darajali sifatlarning lug‘at shakli quyidagicha bo‘ladi :

Purissimus, a, um ― juda ham (eng) toza

subtilissimum, a, um ― juda ham (eng) mayda

simplicissimus, a, um ― juda ham (eng) oddiy


Har xil negizlardan yasalgan sifat darajalari

Quyidagi beshta sifatning qiyosiy va orttirma darajasi noto‘g‘ri hosil qilinadi, ya’ni har xil negizga ega bo‘ladi:





Oddiy daraja

Qiyosiy daraja

Orttirma daraja

parvus, a, um ―

kichik


magnus, a, um ―

katta


multus, a, um ―

ko’p


bonus, a, um ―

yaxshi


malus, a, um ―

yomon


minor, minus ―

kichikroq

major, majus ―

kattaroq

plures, plura ―

ko’proq

melior, melius ―

yaxshiroq

pelor, pelus ―

yomonroq



minimus, a, um ― juda

kichik


maximus, a, um ― juda

katta


plurimus, a, um ― juda

ko’p


optimus, a, um ― juda

yaxshi


pessimus, a, um ― juda

yomon



OLMOSH

Ot, sifat va son o‘rnida qo‘llaniladigan so‘z turkumlariga olmosh deyiladi.

Misollar:

1. Pro me ― o‘zim uchun

2. Per se ― toza holda

3. Da tales doses ― shunday miqdorda ber



RAVISH

Lotin tilida ravishlar sifat va boshqa so‘z turkumlaridan hosil bo‘lishi mumkin.

1. Birinchi guruh sufatlarning negiziga –e yoki –o qo‘shimchalarini qo‘shish

bilan ravish yasaladi. Masalan:

latus, a, um ― keng, lat-e,

rectus, a, um ― to‘g‘ri, rect-e,

citus, a, um ― tez, cit-o,

rarus, a, um ― siyrak, rar-o.

2. Ikkinchi guruh sifatlarning negiziga –iter qo‘shimchasini qo‘shish natijasida

ravish hosil qillinadi:

gravis, e ― og‘ir, grav-iter,

simplex, icis ― oddiy, simpliciter.

Noto‘g‘ri yasaluvchi ravishlar:

bonus ― yaxshi, bene,

alius ― boshqa, aliter.

SON

Lotin tilida sonlar ozbek tilidagidek quyidagilarga bolinadi:

Sanoq son ― numeralia cardinalia

Tartib son ― numeralia ordinalia

1. Sanoq son

I. 1. unus, a, um ― bir

II. 2. duo, duae, duo ― ikki

III. 3. tres, tria ― uch

IV. 4. quattuor ― to‘rt

V. 5. quinque ― besh

VI. 6. sex ― olti

VII. 7. septem ― yetti

VIII. 8. octo ― sakkiz

IX. 9. novem ― to‘qqiz

X. 10. decem ― o‘n

XI 11. undecim ― o‘n bir

XII. 12. duodecim ― o‘n ikki

XIII. 13. tredecim ― o‘n uch

XIV. 14.quattuordecim ― o‘n to‘rt

XV. 15. quindecim ― o‘n besh

C. 100. centum ― yuz

D. 500. quingenti ― besh yuz

M. 1000. mille ― ming

2. Tartib son

primus, a, um ― birinchi sextus, a, um ― oltinchi

secundus, a, um ― ikkinchi septimus, a, um ― yettinchi

tertius, a, um ― uchinchi octavus, a, um ― sakkizinchi

quartus, a, um ― to‘rtinchi nonus, a, um ― to‘qqizinchi

quintus, a, um ― beshinchi decimus, a, um ― o‘ninchi

Old qo‘shimchali sonlar

bi-ikki biceps, bicipitis ― ikki boshli

bicolor, bicoloris ― ikki rangli



tri-uch triceps, tricipitis ― uch boshli

triplex, triplicis ― uch hissa kop

trigeminus, a, um ― uch shoxli

tricolor, oris ― uch rangli



quadri-4 quadriceps, itis ― to‘rt boshli

quadripetalus, a, um ― to‘rt bargli



semi-yarim semilunaris, e ― yarim oy shaklli

semicircularis, e ― yarim aylana, doira



Yunoncha old qo‘shimchali sonlar

Yunoncha old qoshimcha sonlar kimyoviy nomlarda qollaniladi:

1. mon (o) ― bir 9. ennea ― to‘qqiz

2. di ― ikki 10. dec(a) ― o‘n

3. tri ― uch 11. undec ― o‘n bir

4. tetra ― to‘rt 12. dodec ― o‘n ikki

5. penta ― besh 13. tridec ― o‘n uch

6. hexa ― olti 14. tetradec ― o‘n to‘rt



7. hept (a) ― yetti 15. pentadec ― o‘n besh

8. oct (a) ― sakkiz
Download 264 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling